Ewaluacja i autorefleksja w zawodzie nauczyciela

Autoewaluacja - co to?

Można stwierdzić, że autoewaluacja jest ciągłą, systematyczną i rzetelną refleksją na temat wykonywanej pracy pedagogicznej oraz podstawą do tego, żeby planować dalsze działania i własny rozwój. To, co jest dla niej kluczowe i bardzo charakterystyczne, to fakt, że zasady oceny i kryteria odnoszenia sukcesu są określane przez samych zainteresowanych. Ważne jest, żeby nauczyciele umieli udzielić sobie odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania:

• Co robimy?
• Dlaczego to robimy?
• Jaka jest wartość podejmowanych przez nas działań?

Każdy odpowiedzialny nauczyciel powinien brać udział w procesie autoewaluacji na bieżąco. Jednak czasem jest tak, że pedagog sam uznaje coś za świetny, wręcz rewelacyjny pomysł, a konfrontacja z uczniami pokazuje, że rzeczywistość jest zdecydowanie inna. Systematyczne wyciąganie wniosków daje możliwość eliminowania pojawiających się błędów i znacznie poprawia jakość pracy nauczyciela oraz przyczynia się do osiągania lepszych wyników przez uczniów. 

Jakość pracy nauczyciela - autorefleksja

Nieodzownym mechanizmem w tym procesie jest dokonywanie autorefleksji i samooceny. Robi się to w celu usunięcia z naszego sposobu nauczania tych metod i technik, które nie dają efektu i nie przynoszą pozytywnych rezultatów. Jednocześnie chodzi tutaj o podejmowanie takich działań, które wpłyną pozytywnie na umiejętności nauczyciela i przyczynią się do jego rozwoju oraz zapobiegną pojawianiu się niepowodzeń u uczniów. 

Samoocena 

Samoocena polega na celowym i systematycznym zbieraniu informacji o tym, jak wygląda praca własna. Konieczne jest porównanie jej wyników z tym, jakie są oczekiwania ze strony innych uczestników procesu edukacyjnego, tj. szkoły jako miejsca pracy (dyrekcji i innych nauczycieli), rodziców oraz samych uczniów. W przypadku znacznych rozbieżności należy zastanowić się nad tym, co można zmienić, trzeba zweryfikować własne umiejętności i posiadaną dotychczas wiedzę. Warto w tym celu przygotować plan rozwoju i wdrażać zmiany, których celem stanie się poprawa istniejącego stanu rzeczy. 

Autoewaluacja polega na celowym i systematycznym zbieraniu informacji o tym, jak wygląda praca własna. Konieczne jest porównanie jej wyników z tym, jakie są oczekiwania ze strony innych uczestników procesu edukacyjnego, tj. szkoły jako miejsca pracy (dyrekcji i innych nauczycieli), rodziców oraz samych uczniów. 

Autoewaluacja - element procesu autorefleksji

Żeby jednak było możliwe właściwe przeprowadzenie samooceny, konieczne jest zaplanowanie podejmowanych działań. Na samym początku nauczyciel musi się zastanowić nad tym, z jakich źródeł będzie pozyskiwał wiedzę na temat swojej pracy.

Jednym z jej elementów może być prowadzenie rozmów przed- i pohospitacyjnych. Nie jest to jednak zbyt częsta aktywność, w związku z tym konieczne jest rozszerzenie zakresu działań w kierunku zdobycia wiedzy dotyczącej jakości pracy. Warto więc na bieżąco obserwować własne poczynania dydaktyczno-wychowawcze i reakcje uczniów. Poza tym konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytania: 

• Co będzie podlegało procesowi doskonalenia?
• W jaki sposób będzie ten proces przebiegał?
• Kiedy zostanie on wdrożony i jak długo będzie trwał?

Oczywiście, w ocenie swoich działań niezbędna okazuje się systematyczna analiza wypełnianej i na bieżąco prowadzonej dokumentacji. Bardzo często pozwala ona na przypomnienie sobie, jakie metody i formy pracy były wykorzystywane na zajęciach oraz jaki był ich cel i czy został on w pełni zrealizowany. Można także poprosić uczniów o wypełnienie ankiety oceniającej podejmowane działania i wykorzystywane na zajęciach metody oraz sposób ich prowadzenia. Warto również przeprowadzić wywiady z uczniami lub z innymi pracownikami szkoły. 

Niezwykle istotne w tym wszystkim staje się przygotowanie odpowiedniego narzędzia pomagającego w ocenie wykonywanej pracy. Dobrze jest w nim uwzględnić takie zagadnienia jak:

• spójność własnych celów z celami wyznaczonymi przez szkołę (czy we własnym planie pracy zostały umieszczone zadania określone przez szkołę na dany rok szkolny?),
• opracowanie przedmiotowego systemu oceniania i zapoznanie z nim uczniów,
• przestrzeganie uzgodnionego wcześniej systemu oceniania,
• bieżące informowanie uczniów o wymaganiach edukacyjnych,
• organizowanie zajęć, które uwzględniają indywidualny rozwój uczniów,
• wykorzystywanie w trakcie zajęć nowych pomysłów, metod, technik, ćwiczeń aktywizujących, innowacji pedagogicznych itp.,
• dostosowywanie zadań i treści zajęć do indywidualnych potrzeb i możliwości uczniów,
• sprawdzanie zdobytej wiedzy w różnorodny sposób (m.in. sprawdziany, testy, kartkówki, praca w grupach, aktywność, przygotowywanie projektów, plakatów, wypowiedzi ustnych i pisemnych),
• bieżące kontrolowanie osiągnięć uczniów i sprawdzanie, w jakim stopniu został opanowany omawiany materiał,
• budowanie takiej oceny osiągnięć, która zawierałaby informację zwrotną ukierunkowaną na osiągane postępy w nauce,
• pozwalanie uczniom na dokonywanie samooceny;
• wprowadzanie modyfikacji w procesie uczenia się i zwracanie uwagi na umiejętność uczenia się podopiecznych,
• podejmowanie współpracy z innymi nauczycielami, wymiana wzajemnych doświadczeń,
• dbanie o własny rozwój,
• budowanie poczucia zaufania w grupie, życzliwej atmosfery oraz pozytywnych relacji z uczniami,
• rozpoczynanie i kończenie zajęć o wyznaczonej godzinie oraz efektywne wykorzystywanie czasu lekcji i posiadanej bazy dydaktycznej,
• dbanie o relacje z rodzicami, rzetelne przygotowywanie się do zebrań z nimi, uczestniczenie w akcjach charytatywnych, imprezach i spotkaniach.

Ewaluacja - niestandardowe metody

Oprócz kwestionariusza, który może przygotować grono pedagogiczne i udostępnić wszystkim zainteresowanym, istnieją również niestandardowe metody dokonywania samooceny. Polegają one na tym, że uczestnicy samodzielnie wyrażają opinię na temat podejmowanych działań (tych związanych zarówno z prowadzonymi zajęciami, jak i z tym, jakie przeżycia im towarzyszą oraz jak kształtuje się ich zaangażowanie w tym zakresie). Zalicza się tutaj w szczególności:

• List do siebie – jest to niezwykle ciekawe i jednocześnie bardzo skuteczne rozwiązanie w zakresie przeprowadzania ewaluacji indywidualnej. Należy jednak mieć świadomość, że jest to także niezwykle osobista forma wypowiedzi, na którą prowadzący nie ma żadnego wpływu. Można poprosić uczestników o to, aby w swoich wypowiedziach opisali obawy, przeżycia, doświadczenia, motywy, wrażenia na temat przebiegu zajęć oraz wnioski na przyszłość.
• Ruchoma tarcza – nauczyciel prosi uczniów o swobodne przemieszczanie się po sali. Na środku pomieszczenia należy ustawić jakiś przedmiot (np. krzesełko, książkę, kwiatka umieszczonego w doniczce). Należy wyjaśnić uczniom, że jest to środek tarczy. Prowadzący na forum czyta różnorodne stwierdzenia, które związane są z prowadzonymi zajęciami i z treściami, które są w danym momencie ewaluowane. Uczestnicy wybierają miejsce na sali zgodne z tym, jakie mają spostrzeżenia na dany temat. Warto zapytać uczniów, dlaczego wybrali takie, a nie inne miejsce. Można również poprosić uczniów o to, aby sformułowali jakieś stwierdzenia związane z zajęciami.
• Książka raportowa – jest to forma dziennika, która powinna być prowadzona przez określony czas. Prosi się nauczycieli, aby systematycznie zapisywali, ile czasu zajmują im poszczególne obowiązki. Dzięki temu można dowiedzieć się, co ich najbardziej absorbuje, co pozwoli na doskonalenie pracy szkoły. Takie raporty mogą przygotować również uczniowie. Da to informację na temat tego, ile czasu w trakcie zajęć nauczyciele poświęcają na realizację materiału i faktyczne przekazywanie wiedzy. Pozwala to potem na weryfikację działań oraz wdrożenie zmian.
• Trójkąt wywiadu – nauczyciel prosi kolegę, który nie ma zajęć w jego klasie, o pomoc. Na początku niezależny obserwator prowadzi wywiad z nauczycielem, a potem z wyznaczonymi przez niego uczniami na ten sam temat. Dzięki temu istnieje możliwość skonfrontowania ze sobą dwóch punktów widzenia oraz porównania otrzymanych wyników. Jest to bardzo miarodajny proces, w którym można zauważyć, jakie są różnice w postrzeganiu poszczególnych kwestii przez różnych członków procesu dydaktycznego. Krytyczny przyjaciel powinien być osobą zaufaną, ponieważ będzie miał dostęp do bardzo wrażliwych i szczegółowych informacji, które musi omówić w odpowiedni, jak najbardziej obiektywny sposób. Dodatkową zaletą może być nagranie wywiadów ze wszystkimi członkami, żeby móc wracać do nich w celu pogłębionej analizy. 
• Obserwacja koleżeńska – głównym celem tego typu obserwacji jest wzajemna wymiana doświadczeń. Spotykają się bowiem ze sobą dwie osoby o podobnym stażu i pozycji, żeby wzajemnie uczestniczyć w prowadzonych przez siebie zajęciach. Po lekcji przekazują sobie uwagi na temat sposobu realizacji zagadnienia, pojawiających się w trakcie trudności czy specyfiki wykorzystanych metod i technik. Zaletą tego typu działania jest to, że pomiędzy nauczycielami jest zaufanie, dzięki czemu informacja zwrotna jest rzetelna i dokładna. Ważne jest tutaj to, że nauczyciele nie oceniają siebie nawzajem, a starają się omówić wszystkie spostrzeżenia. Odbywa się to poprzez odnoszenie się do poszczególnych fragmentów lekcji, zadawanie szczegółowych pytań, które pomogą obserwowanemu zrozumieć, co działo się na zajęciach. Kluczowe staje się tutaj stosowanie komunikatu „ja”. 
• Informacje dla przybysza – jest to zadanie dla uczniów. Nauczyciel prosi, aby wyobrazili sobie, że za chwilę w klasie pojawi się nowy uczeń, a oni mają jedyną okazję, by przekazać mu wskazówki dotyczącego tego, jak się zachowywać na lekcjach, pokazać, co w klasie jest najważniejszą kwestią. Następnie należy omówić pojawiające się uwagi. Dla nauczyciela jest to niezwykle istotną informacją zwrotną, ponieważ pokazuje, na jakie obszary jego podopieczni zwracają największą uwagę. 
• Termometr – nauczyciel rysuje na tablicy duży termometr. Można zaznaczyć kolory, gdzie czerwony oznaczać będzie zadowolenie z zajęć, a granatowy niezadowolenie. Nauczyciel czyta różnorodne stwierdzenia i prosi uczniów o zaznaczenie swoich inicjałów na termometrze w zależności od tego, jakie dzieci mają spostrzeżenia na dany temat.
• Dziennik – nauczyciel rozdaje uczniom specjalne notatniki, w których będą zapisywali informacje z zajęć. Można ich wspomóc w tym procesie poprzez ukierunkowanie pytań lub poleceń, np.:Należy pamiętać o tym, aby codziennie przypominać uczniom o prowadzeniu zapisów i motywować ich do tego. 
  • Opisz własnymi słowami, co dziś się działo w trakcie lekcji/co było głównym tematem?
  • Czy wydarzyło się dziś coś, co szczególnie utkwiło ci w pamięci?
  • Czy chciałbyś/chciałabyś zadać dodatkowe pytania, których nie zadałeś/zadałaś w trakcie zajęć?
  • Czy w trakcie zajęć dowiedziałeś/dowiedziałaś się czegoś ciekawego/interesującego?
  • Czy nauczyłeś/nauczyłaś się czegoś nowego?
• Cień – jest to rodzaj obserwacji ciągłej. Nauczycielowi, rodzicowi lub dyrektorowi zostaje przydzielony jeden uczeń, za którym należy podążać przez cały dzień niczym cień i obserwować, jakie działania i aktywności on podejmuje. Dzięki temu możliwe staje się uzyskanie wielu informacji i poznanie różnych schematów postępowania ucznia w ciągu dnia, co pozwala lepiej zrozumieć specyfikę życia szkolnego. Oczywiście, danego ucznia należy wcześniej poinformować, co będzie się działo i jak to będzie wyglądało. Po obserwacji „cień” może przeprowadzić rozmowę z dzieckiem o jego odczuciach, emocjach, o tym, jak podobała mu się nauka czy omawiane tematy.

Warto mieć świadomość, że autorefleksja może być realizowana tak często, jak tylko nauczyciel czuje potrzebę. Jedni będą chcieli z niej korzystać każdego dnia, a inni po każdym roku swojej pracy. 

Autoanaliza - etapy

Widać bardzo wyraźnie, że proces ewaluacji i autorefleksji jest rozbudowany i zawiera w sobie różnorodne metody, które mogą być na bieżąco wykorzystywane i dopasowywane do aktualnych potrzeb. Takie działanie przyczynia się w znacznym stopniu do poznania siebie i swoich możliwości oraz wyznaczenia kierunku własnego rozwoju, ale również daje szansę na wprowadzenie zmian i modyfikacji w sposobie postępowania. Pełna autoanaliza jest procesem składającym się z różnorodnych etapów:

• analiza siebie jako wychowawcy danej klasy – z uwzględnieniem swojej osobowości, światopoglądu i hierarchii wartości,
• zwrócenie uwagi na istotę procesu wychowania, analiza idei i wartości, które są w jego trakcie przekazywane, oraz oczekiwań społeczeństwa,
• dokonanie analizy efektywności programów nauczania wykorzystywanych na zajęciach,
• przeanalizowanie efektywności działań i przedsięwzięć podejmowanych na rzecz dzieci i z uwzględnieniem ich potrzeb,
• zastanowienie się nad tym, jak kształtują się relacje ze środowiskiem rodzinnym uczniów,
• analiza tego, jak wygląda współpraca pomiędzy nauczycielem a środowiskiem lokalnym,
• zwrócenie uwagi na rodzaje działań podejmowanych w ramach doskonalenia zawodowego,
• analiza własnego warsztatu pracy – z uwzględnieniem działań unowocześniających, kreatywnych, innowacyjnych. 

Warto mieć świadomość, że autorefleksja może być realizowana tak często, jak tylko nauczyciel czuje potrzebę. Jedni będą chcieli z niej korzystać każdego dnia, a inni po każdym roku swojej pracy. Jednocześnie należy wiedzieć, że nawet pozytywna ocena nauczyciela w zakresie różnorodnych działań nie musi iść w parze z dobrymi wynikami uczniów czy sukcesami przez nich osiąganymi. Czasem motywowanie i ciągłe mobilizowanie dzieci na lekcjach nie jest skuteczne, ponieważ nie ma to ciągu dalszego w sytuacji domowej. Nauczyciel, prowadząc lekcje, widzi zaledwie wycinek rzeczywistości i buduje swoją samoocenę, opierając się właśnie na tym. 

Ewaluacja pracy nauczyciela - po co to robić?

Nie da się jednak ukryć, że sam proces autorefleksji jest niezwykle istotny i potrzebny. Dzisiejszy świat stawia przed nauczycielami wiele różnorodnych wyzwań. Chcąc im sprostać, należy systematycznie zastanawiać się nad sobą i nad swoim podejściem do całego procesu wychowania i nauczania. Dzieci, które trafią do szkół, mierzą się często z różnymi problemami. Są również narażone na nadmiar bodźców, który do nich dociera. Metody pracy, które były efektywne dziesięć czy piętnaście lat temu, teraz nie mają już zastosowania. Dlatego konieczne jest zastanowienie się nad tym, czego oczekują wszyscy uczestnicy procesu dydaktycznego i podjęcie takich działań, które odpowiadają na te potrzeby. 

Ciągłe obserwowanie uczniów oraz pytanie ich, jakie mają spostrzeżenia po przeprowadzonej lekcji, jest ogromnym kompendium wiedzy. Jeśli tylko nauczyciel jest gotowy na krytykę i szczerość ze strony swoich podopiecznych, to może uzyskać wiele interesujących informacji mogących pomóc mu w samopoznaniu i samodoskonaleniu, a w konsekwencji w budowaniu adekwatnej samooceny. 

Wydaje się, że kluczowe w tym wszystkim jest przełamanie się, otwarcie na zupełnie inne aspekty pracy i zaufanie sobie oraz innym. Dzięki temu można nie tylko zdobyć wiedzę na swój temat, ale także czerpać satysfakcję z dobrze wykonanej pracy i bycia docenionym przez innych. Warto więc dbać, aby proces autorefleksji i ewaluacji był stałym elementem pracy nauczycieli i nie powodował obaw, a dawał nadzieję na wprowadzenie pozytywnych zmian.