Zaburzenia orientacji przestrzennej

Orientacja przestrzenna - czym jest?

Orientacja przestrzenna to czynność ściśle powiązana ze spostrzeganiem, która przejawia się jako proces uświadomienia położenia ciała. Znaczną rolę w jej kształtowaniu mają receptory grawitacyjne oraz narząd wzroku. Prawidłowa orientacja przestrzenna jest efektem współpracy zmysłów takich, jak: dotyk, wzrok, słuch, równowaga i propriocepcja. Najważniejszy jest zatem prawidłowy rozwój schematu ciała.

Zaburzenia orientacji przestrzennej przejawiają się przede wszystkim:

• brakiem orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała,
• brakiem orientacji w kierunkach przestrzeni, takich jak między innymi: prawo – lewo, góra – dół, wyżej – niżej, przód – tył, przed – za, nad – pod, obok – między, wewnątrz – zewnątrz.

Według prób do oceny orientacji I. Piageta dziecko powinno:

• mając 5–6 lat, wskazać swoją prawą i lewą rękę,
• w wieku 7 lat wskazać drogę w lewo lub prawo,
• mając 8 lat, wskazać lewą lub prawą rękę osoby stojącej naprzeciwko,
• w wieku 9 lat wykonać polecenia, np. wskazać prawą ręką swoje prawe oko, lewą ręką swoje lewe ucho, itd. – jest to doskonały sposób na poznanie geometrii własnego ciała – jego prawej i lewej części,
• mając 11 lat, wskazać prawą ręką lewą nogę oraz lewą ręką prawą nogę, czyli wykonywać czynności podwójnie skrzyżowane,
• w wieku 12 lat, wskazać prawą ręką lewą nogę oraz lewą ręką prawą nogę stojącego naprzeciw instruktora,
• mając 12–14 lat powinno ustalić położenie trzech przedmiotów względem siebie. O zaburzeniach orientacji przestrzennej możemy mówić wówczas, gdy dziecko nie umie prawidłowo wskazać prawych i lewych części ciała mimo osiągniętego już wieku rozwojowego. Dojrzałość dziecka jest warunkiem dobrego funkcjonowania w otaczającej go rzeczywistości.

Orientacja przestrzenna a dysleksja

Wśród objawów dysleksji u uczniów klas I–III szkoły podstawowej wymienia się orientację w schemacie ciała i przestrzeni.

Dziecko:

• ma problemy ze wskazywaniem swoich części ciała i określaniem ich odpowiednimi terminami: prawe–lewe, np. odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony ciała,
• wykazuje trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie („na prawo”, „na lewo” od siebie, np. droga na prawo, zaś drzwi na lewo),
• pisze litery/cyfry zwierciadlanie i/lub zapisuje wyrazy od prawej do lewej strony,
• myli wyrazy: od i do, litery: p – b, d – g, m – w, n – u.

Zaburzenia orientacji przestrzennej

Zaburzenia orientacji przestrzennej często sprawiają dzieciom wiele kłopotów szkolnych. Należy podkreślić, iż orientacja przestrzenna wiąże się ściśle z percepcją wzrokową. Biorąc pod uwagę znaczenie tego problemu, omówię teraz trudności istotne dla tych zaburzeń.

Zaburzenia orientacji przestrzennej u dzieci - objawy

Zaburzenia orientacji przestrzennej objawiają się trudnościami:
■    w pisaniu
–    mylenie znaków graficznych: liter  i cyfr o podobnych kształtach, lecz inaczej położonych w przestrzeni, np.  6 – 9, p – b,
–    rozplanowanie liter na określonej przestrzeni kartki,
–    mylenie linijek,
–    mylenie proporcji i kierunku zapisów, np. zapisywanie wyrazów, działań matematycznych od prawej do lewej strony,
–    przestawianie kolejności liter, np. do – od, cyfr 12 – 21 czy sylab, np. kanapa – kapana.
■    w czytaniu
–    przestawianie liter i cząstek wyrazów,
–    przeskakiwanie wersów i czytanych linijek,
–    przestawne odczytywanie liczb i cyfr, np. 16 jako 61 itp.,
–    trudności w dekodowaniu struktur logiczno-gramatycznych.
■    w rysowaniu
–    niewłaściwe proporcje,
–    niewłaściwe rozplanowanie elementów, układu przestrzennego tabel, wykresów.
■    w innych przedmiotach szkolnych
–    rozumienie rysunków, schematów, sytuacji przestrzennych,
–    umiejscowienie elementów na ilustracjach i określenie wzajemnego ich położenia,
–    słaba orientacja na mapie uwidaczniająca się na lekcjach geografii,
 –    błędne rozumienie instrukcji na lekcjach wychowania fizycznego – słaba orientacja w schemacie własnego ciała.

Problemy ze schematem ciała i orientacją przestrzenną są także punktem centralnym zaburzeń planowania i organizacji zwanych dyspraksją rozwojową.

Reasumując, należy stwierdzić, iż zaburzenia orientacji przestrzennej stanowią bardzo ważny element w edukacji szkolnej. W tym właśnie kontekście opracowałam niniejsze, praktyczne ćwiczenia angażujące funkcje percepcyjno-motoryczne dziecka.

Usprawnianie orientacji przestrzennej - jak wspierać dziecko?

Należy zachęcać dziecko do następujących ćwiczeń rozwijających orientację w schemacie ciała i przestrzeni:

• wskazywanie dziecku części ciała i nazywanie ich,
• obrysowywanie części ciała z wyodrębnianiem i nazywaniem ich części,
• ćwiczenia ruchowe pozwalające poznać budowę ciała dziecka,
• utrwalanie różnicowania kierunków przestrzennych poprzez zabawy,
• wykonywanie ćwiczeń graficznych kształtujących orientację w przestrzeni,
• usprawnianie poprawnego odtwarzania liter i cyfr,
• utrwalanie pisowni wyrazów zawierających mylone litery.

Kształtowanie orientacji przestrzennej u dzieci

Wskazówki przydatne do usprawniania orientacji przestrzennej:

• Wykonywać świadome i kontrolowane ruchy ciała.
• Utrwalać orientację w schemacie własnego ciała.
• Werbalizować opisywanie ruchów i ich kierunków.
• Poznawać w praktyce stosunki przestrzenne między przedmiotami i ich wzajemne położenie.
• Stopniować trudność wykonywanych zadań.
• Doskonalić precyzję ruchów.
• Systematycznie usprawniać graficzne odtwarzanie przez dziecko wzajemnego położenia elementów.
• Należy upewnić się, czy dziecko rozumie polecenia do ćwiczeń.
• Każde ćwiczenie powinno być wykonane precyzyjnie w całości.
• Czas trwania ćwiczeń uzależniony jest od potrzeb i możliwości dziecka.
• Często uczestniczyć w zabawach aktywizujących.
• Zawsze doceniać każdy wysiłek i zauważać nawet najdrobniejszy sukces dziecka.

Orientacja przestrzenna ćwiczenia

Poniżej przedstawiam przykłady ćwiczeń doskonalących umiejętności poprawnego czytania i pisania u uczniów z zaburzeniami orientacji przestrzennej.

Stanowią one jednocześnie propozycję różnorodnych zadań usprawniających:

• funkcje percepcyjno-motoryczne,
• grafomotorykę,
• koordynację wzrokowo-ruchową,
• pamięć wzrokową,
• logiczne myślenie,
• koncentrację uwagi.

Celem proponowanych ćwiczeń jest utrwalenie pojęć: prawo – lewo, góra – dół, między – obok, nad – pod.

Ćwiczenia przedstawione w niniejszym artykule mogą być stosowane zarówno w pracy indywidualnej, jak i grupowej, podczas zajęć w klasie oraz w domu.

Ćwiczenie 1
Uzupełnij tabelę wyrazami z ramki.

Ćwiczenie 2
Narysuj symetryczne odbicie wazonu i wyklej plasteliną.

Ćwiczenie 3
Przyjrzyj się uważnie położeniu kwiatka i wazonu. Połącz strzałkami odpowiednie określenia z obrazkami.

Ćwiczenie 4
Dokończ rysować ogon latawca. Zacznij od zaznaczonego punktu.

Ćwiczenie 5
Ewa i Kamil bawili się latawcem. Sprawdź, który latawiec poleciał dalej i pokoloruj okienka zgodnie z instrukcją. 
Cyfra oznacza liczbę okienek, litera – kierunek: P – w prawo, L – w lewo, G – do góry.

Ćwiczenie 6
Narysuj brakujące szczeble w drabinach według  poniższego wzoru.

Ćwiczenie 7
Zaznacz cyfry według poniższego wzoru. Następnie policz, ile 6 i 9 znajduje się w ramce i zapisz odpowiedź w okienkach.

Ćwiczenie 8
Policz, ile m, w, n, u znajduje się w ramce i zapisz odpowiedź w okienkach.

Ćwiczenie 9
Rysując odpowiednie linie, ustaw na półce pamiątki z wycieczki według instrukcji:
–  misia postaw między piłką i kredkami,
–  kaczkę postaw z prawej strony piłki,
–  pod kaczką postaw bączka,
–  kostkę postaw po lewej stronie misia,
–  nad kostką postaw klocki,
–  pod kostką postaw robota,
–  obok kredek postaw sprężynę.

Ćwiczenie 10
Wykonaj dyktando graficzne. Połącz kropki zgodnie z kodem.

Ćwiczenie 11
Wpisz odpowiednie numery na pustą planszę tak, aby prawidłowo ułożyć obrazek według poniższej instrukcji. Możesz też wyciąć i przykleić rysunki.

Mam nadzieję, że przedstawione ćwiczenia staną się inspiracją i pomocą zarówno dla nauczycieli, jak i rodziców dzieci z zaburzoną orientacją przestrzenną. Pozwolą też usprawnić spostrzegawczość wzrokową, sprawność manualną, a także rozwinąć umiejętności grafomotoryczne.

Aktywność dziecka powinna być zawsze skierowana na jego najbliższe otoczenie. Proponowane różnorodne ćwiczenia w formie zabaw umożliwią nazywanie relacji przestrzennych i zaangażują obszary zmysłowe. Myślę, iż zadania przypominające o zbliżających się wakacjach uprzyjemnią pracę nad doskonaleniem orientacji przestrzennej, a także sprawią uczniom dużo satysfakcji.