Działania szkoły nakierowane na wspomaganie rodziców w wychowaniu dzieci

Wspomaganie wychowawczej roli rodziny w szkole

Jeszcze trudniejsza jest sytuacja rodziców pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, które kolejnym pokoleniom przekazują nieprawidłowe wzorce. Rodzice ci często powielają błędy wychowawcze, nawet wówczas, kiedy chcą się od nich uwolnić. W tym kontekście staje się jasne, że wsparcie rodziców przez szkołę w wychowaniu ich dzieci może okazać się przydatne w każdej rodzinie. 

Wielu rodziców chce otrzymać od nauczycieli konkretne, uniwersalne wskazówki, jak powinni postępować ze swoim dzieckiem. Jest to zrozumiałe – w końcu nauczyciele są postrzegani jako specjaliści, jednak sprostanie takim oczekiwaniom jest niemożliwe. Zamiast więc próbować dawać gotowe schematy i rozwiązania, lepiej jest pomóc rodzicom w wypracowaniu własnych rozwiązań, dopasowanych do sytuacji rodziny i możliwości jej członków. Zadaniem szkoły powinno być umożliwienie rodzicom poszerzenia wiedzy i umiejętności z zakresu rozwoju dziecka i jego wychowania. Na podjęciu tego rodzaju działań zyskuje nie tylko dziecko i jego bliscy, ale również sama placówka. Ponadto, zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1991 r. Nr 95, poz. 425), system oświaty jest zobowiązany do zapewniania wspomagania przez szkołę wychowawczej roli rodziny. 

Wspieranie rodziców w działaniach wychowawczych - znaczenie

Podjęcie przez szkołę działań zmierzających do udzielenia rodzicom wsparcia w zakresie wychowywania dziecka niesie za sobą szereg bezpośrednich i pośrednich korzyści dla każdej ze stron interakcji: dziecka, rodzica i placówki. 

Wśród nich szczególnie warto wymienić: 

Korzyści dla dziecka: 

• poprawa sytuacji domowej dzieci, których rodzice popełniają błędy wychowawcze, stosują przemoc lub dopuszczają się zaniedbań,
• efektywne rozwiązywanie bieżących problemów dziecka,
• silniejszy pozytywny wpływ wychowawczy,
• zapobieganie pogłębianiu się niedostosowania dziecka,
• świadomość zainteresowania szkoły i rodziców dzieckiem, przekonanie o trosce ze strony dorosłych,
• gotowość do dzielenia się własnymi trudnościami i kłopotami,
• większa spójność systemów wychowawczych w domu i w szkole, dzięki której oddziaływania wychowawcze są efektywne;

Korzyści dla rodziców: 

• zdobycie wiedzy i umiejętności pomocnych w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i kształtowaniu relacji z dzieckiem,
• pozbycie się nieefektywnych stereotypów i potocznych informacji dotyczących wychowania,
• lepsze poznanie szkoły i zatrudnionych w niej osób,
• poprawa relacji z dzieckiem,
• wzrost pewności siebie jako osoby kompetentnej,
• przekonanie o podmiotowym traktowaniu dziecka w szkole,
• możliwość poznania innych rodziców i wymiany doświadczeń,
• integracja rodziców i kadry szkolnej;

Korzyści dla szkoły:

• ułatwiona praca dydaktyczna i wychowawcza – rodzic sprzymierzeńcem,
• przekazanie części zadań wychowawczych rodzicom,
• zwiększona łatwość egzekwowania przyjętych reguł („wspólny front” z rodzicami),
• chęć rodziców do współpracy ze szkołą na innych płaszczyznach,
• lepsze poznanie sytuacji rodzinnej dzieci,
• zwiększenie przestrzeni oddziaływań wychowawczych,
• lepsza komunikacja i współpraca między szkołą a rodzicami,
• większa aktywność rodziców,
• wyższy poziom wzajemnego zaufania, zrozumienia i akceptacji.

Wymienione tu korzyści dla dziecka i rodziców mogą być przydatnymi argumentami podczas przekonywania rodziców do skorzystania z oferowanego im wsparcia.

Współpraca z rodzicami w szkole

Kształtowanie współpracy między nauczycielem a rodzicem często jest zadaniem niełatwym. Przyczyny trudności znajdują się jednak po obu stronach relacji. Zanim szkoła podejmie się zadania wspomagania rodziców w wychowaniu, powinna możliwie zminimalizować wpływ tych przeszkód i tak zbudować relację z rodzicami, by jak najbardziej zachęcać rodziców do podjęcia współpracy. Często jest tak, że to właśnie ci rodzice, którzy najbardziej potrzebują wsparcia, okazują się najtrudniejsi do przekonania do podjęcia współpracy.

Przeszkody te wynikają z: 

• niedostatecznego przygotowania nauczycieli (brak szkoleń w zakresie kompetencji interpersonalnych i metod wspierania rodziców),
• psychologicznego i społecznego dystansu między nauczycielami a rodzicami (opór nauczycieli przed współpracą, trudność dostrzegania w rodzicach partnerów, a po stronie rodziców – przekonanie o braku odporności nauczycieli na krytykę i o ich despotyzmie),
• nierealistycznych wymagań i oczekiwań (obu stron względem siebie lub dziecka),
• postaw rodziców wobec współpracy ze szkołą,
• strachu nauczycieli przed obwinianiem za kłopoty ucznia i nieprzyjemnymi zachowaniami rodziców, zarzutami o ingerencję w prawa rodziców,
• strachu rodziców przed krytyką ich samych lub dziecka bądź też przed konkretnymi konsekwencjami (np. plotkami, złym traktowaniem dziecka przez nauczycieli i rówieśników, usunięciem ze szkoły, zaangażowaniem sądu rodzinnego itp.) – jeśli są to obawy uzasadnione, podjęcie współpracy może być bardzo trudne.

Zadaniem dyrektora szkoły jest m.in. wspieranie nauczycieli w konstruktywnych kontaktach z rodzicami uczniów, m.in. poprzez: 

• konstruktywne, jasne wyrażanie oczekiwań dotyczących tych relacji,
• zapewnianie odpowiednich szkoleń i materiałów edukacyjnych,
• wsparcie emocjonalne i merytoryczne.

O rodzicach niechętnych współpracy ze szkołą często mówi się, że są „trudni”. Jednak często przyczyny trudności nie leżą wyłącznie po stronie rodzica, ale staje się on „trudny” na skutek nieodpowiednio ukształtowanej relacji po stronie szkoły bądź niekorzystnej sytuacji zewnętrznej.

Wśród postaw, charakterystyk i zachowań rodziców najbardziej utrudniających współpracę należy wymienić: 

• unikanie współpracy (wynikające z lęku lub przekonania, że w szkole nie jest się mile widzianym),
• brak zaangażowania i zaniedbywanie spraw dziecka (wynikające z braku zainteresowania dzieckiem, jego emocjonalnym odrzuceniem, brakiem umiejętności potrzeby okazywania zainteresowania),
• nadopiekuńczość (przekonanie, że tylko rodzice są w stanie zadbać o dziecko),
• perfekcjonizm (zbyt wysokie wymagania wobec szkoły i dziecka),
• rodzic-nauczyciel (rodzic, który sam jest nauczycielem, może być nadmiernie krytyczny i wymagający),
• bezradność, zdawanie się na nauczyciela (wynikająca z braku kompetencji wychowawczych lub wyuczonej bezradności rodzica),
• wrogość, kłótliwość, agresywność,
• rodzice skonfliktowani ze sobą (kłopoty małżeńskie, separacja, rozwód itp.),
• niechęć i obawa wobec zmian (rodzice mogą nieświadomie reagować oporem nawet na obietnice pozytywnych zmian, ponieważ oznaczają one konieczność wprowadzenia zmian w całym systemie funkcjonowania rodziny, porzucenie utartych, dobrze znanych schematów).

Nauczyciel może poradzić sobie z powyższymi trudnościami, odpowiednio kształtując relację z rodzicem i stosując przy tym rozmaite umiejętności i techniki: 

• akceptacja, otwartość, spokój, przychylne nastawienie, partnerstwo,
• przyjazna mowa ciała,
• krytyka wyłącznie konstruktywna, najlepiej poprzedzona pozytywnym komentarzem i wskazująca możliwość zmiany na lepsze (np. „Widzę, że pana syn poprawił swoje zachowanie podczas lekcji i doceniam jego starania. Pozostaje jednak sprawa jego kłopotów z nauką, sama poprawa zachowania nie wystarczy. Jeśli Maciek będzie regularnie chodził na zajęcia wyrównawcze, ma duże szanse na promocję do następnej klasy”),
• bazowanie na pozytywnym przekazie (chwalenie dziecka choćby za coś drobnego, danie rodzicowi uzasadnionej nadziei) – rodzice często unikają kontaktu ze szkołą, ponieważ spodziewają się, że czeka ich tam głównie negatywny przekaz,
• przyjęcie zasady imiennego chwalenia uczniów podczas spotkań grupowych z rodzicami, natomiast krytykowania – tylko w rozmowie w cztery oczy,
• wskazywanie na konkretne korzyści, jakie proponowana pomoc przyniesie rodzicom – prędzej przekona się rodziców do współpracy, jeśli uświadomi się im, że dzięki temu zyskają np. nowe umiejętności w rozwiązywaniu problemów,
• okazywanie zainteresowania – uważne słuchanie, upewnianie się, czy się dobrze rozumie (np. poprzez parafrazowanie lub prośbę o doprecyzowanie),
• zadawanie tylko wnoszących coś do sprawy pytań, spokojnie i rzeczowo, wprost, bez aluzji i „gradu pytań”,
• spokojne, rzeczowe, niezagrażające odpowiedzi,
• wsparcie merytoryczne i emocjonalne (np. pomóc rodzicom uwierzyć, że pozytywna zmiana jest możliwa),
• asertywność.

Formy współpracy z rodzicami w szkole

Dobór metod, ich częstość stosowania oraz podejmowanego zakresu tematycznego i formy przekazu powinien być uzależniony od celów, które stawiamy przed naszą współpracą z rodzicami, a także od głębokości i charakteru problemu, nad którym chcemy pracować i od możliwości danej rodziny. W przypadku dobrze funkcjonującej rodziny pozytywny efekt można osiągnąć nawet pojedynczym spotkaniem, podczas którego rodzic otrzyma od nas konkretne wskazówki, które będzie potrafił przełożyć na praktykę wychowawczą. W przypadku rodzin dysfunkcyjnych czy rodziców niewydolnych wychowawczo niezbędne mogą okazać się bardziej pogłębione i długotrwałe zabiegi. Powodzenie naszych działań zależy więc m.in. od trafnej diagnozy możliwości rodziców dziecka. Jeśli ocenimy je zbyt wysoko, rodzic nie będzie w stanie skorzystać z naszych porad, jeśli zbyt nisko – może być poirytowany i zniechęcony za niskim w jego mniemaniu poziomem pomocy.

Wśród celów pracy z rodzicami warto wymienić: 

• zmianę pedagogicznej świadomości rodziców,
• powiększenie zakresu ich wiedzy i repertuaru umiejętności,
• zwiększenie ich zainteresowania rozwojem i życiem ich dzieci,
• wzmocnienie więzi w danej rodzinie,
• nawiązanie lub pogłębienie pozytywnej relacji między rodzicami a szkołą.

Dobór metod i formy przekazu podczas współpracy z rodzicami powinien uwzględniać te cele.

Rodzice w szkole, czyli grupowe metody wspomagania rodziców w wychowaniu dzieci

Grupowe metody pracy z rodzicami umożliwiają szybkie dotarcie do dużej grupy odbiorców, jednak dają niewielkie pole do zindywidualizowania tej współpracy, stąd w poważniejszych przypadkach należy uzupełnić je o pracę indywidualną.

Stosowanie metod grupowych musi być poprzedzone przygotowaniami:

• ocena zapotrzebowania – należy posłużyć się narzędziem diagnostycznym (ankietą, wywiadem), aby oszacować kompetencje odbiorców i ich zapotrzebowanie na wsparcie (w tym najbardziej ich interesującą tematykę),
• czas – dogodna pora, niezbyt długie spotkanie (zwykle ok. 1,5 godz. lub krócej), termin odległy na tyle, by wystarczająco wcześniej o nim poinformować,
• miejsce – wygodne, łatwo dostępne, ze stosownym wyposażeniem,
• program – odpowiednio zaplanowany przebieg spotkania,
• informacja – wcześniejsze o ok. 2 tygodnie, najlepiej pisemne, uprzejme i zachęcające zawiadomienie o planowanym spotkaniu, wraz ze zwięzłą informacją o najważniejszych tematach, a następnie przypomnienie o terminie spotkania na 2–3 dni wcześniej – drogą telefoniczną lub elektroniczną,
• materiały – materiały informacyjne i edukacyjne, ewentualnie materiały do ćwiczeń.

Zasadniczą wadą metod grupowych jest brak możliwości ich indywidualnego dopasowania. Jest to o tyle istotne, że rodzice często nawet znacznie różnią się między sobą poziomem wykształcenia, wiedzą z zakresu rozwoju i wychowania dziecka, doświadczeniem życiowym, wartościami, stosunkiem do szkoły itp., w związku z czym mają też różne potrzeby dotyczące sposobu prowadzenia spotkania, jak i jego formy (w tym użytego języka, terminologii).

Można tu obrać dwie strategie: 

• uśrednienie poziomu i zakresu przekazu – dopasowanie poziomu do możliwości i potrzeb przeciętnego odbiorcy (kiedy chcemy zainteresować jak najwięcej osób),
• poziom przekazu równy dolnej granicy możliwości uczestników – dopasowanie poziomu do odbiorców o najniższych kompetencjach wychowawczych (kiedy zależy nam na skutecznym oddziaływaniu przede wszystkim tam, gdzie problem jest największy).

Akcje informacyjne

Rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i edukacyjnych. Mamy do dyspozycji różne drogi tej dystrybucji: tradycyjne (drukiem) oraz elektroniczne. W związku z tym, informacje mogą być przekazywane w formie:

• ulotek lub broszur,
• wiadomości e-mail,
• dokumentów tekstowych przesyłanych drogą elektroniczną,
• prezentacji multimedialnych przekazywanych drogą elektroniczną,
• informacji publikowanych na stronie internetowej szkoły (lub pokrewnych serwisów, w tym mediów społecznościowych).

Szczególnie ważna jest tutaj jakość i redakcja materiałów – muszą one być przystępne i zainteresować odbiorców. Przygotowując materiały, należy szczególnie zwrócić uwagę na:

• zwięzłość – dużo przydatnych treści w jak najmniejszej liczbie słów; czasem lepiej napisać mniej, aby nie odstraszać odbiorcy obszernością tekstu;
• przystępność – zrozumiały, atrakcyjny, dopracowany język;
• układ tekstu – przejrzysty, dobrze zaplanowany układ, wyróżnione najważniejsze treści, wyliczenia od myślników, podsumowania najważniejszych wniosków;
• atrakcyjność wizualna – estetyka publikacji: krój czcionki, kolorystyka, jakość druku;
• duża liczba praktycznych odniesień – ilustrowanie treści przykładami z życia.

Akcje informacyjne wymagają poświęcenia czasu na ich przygotowanie. Aby zaoszczędzić czas, można posiłkować się publikacjami dostępnymi dzięki różnym instytucjom w branżowych czasopismach, broszurach lub książkach czy też w internecie. Samo przekazanie rodzicom informacji zajmuje niewiele czasu, jednak nie mamy pewności, że rodzice je przeczytają i zrozumieją. Poza tym, jest to metoda komunikacji jednostronnej, rodzic nie może podjąć dialogu, np. dopytać o nurtujące go kwestie. Warto więc stosować akcje informacyjne jako metodę uzupełniającą (np. rozdać materiały edukacyjne kilka dni przed wywiadówką).

Zebrania z rodzicami

Głównym ich celem jest przekazywanie bieżących informacji i rozwiązywanie aktualnych problemów, jednak spotkania te można wykorzystać jako okazję do powiększenia umiejętności wychowawczych rodziców. Najlepiej zarezerwować na ten cel czas na koniec spotkania, kiedy już bieżące sprawy zostaną omówione. Ponieważ jest to tylko jeden z punktów programu wywiadówki, lepiej zaproponować formę miniwykładu połączonego z krótką dyskusją i zadawaniem pytań, niż planować długi wykład. Podczas zebrania z rodzicami pewne tematy mogą pojawić się spontanicznie. W takich sytuacjach należy działać elastycznie. Jeśli możemy w krótkim czasie dać rodzicowi przydatną wskazówkę, możemy to zrobić od razu, jeśli jednak temat wymaga omówienia – zaproponujmy poruszenie go w innym terminie.

Szkoła dla rodziców

Pod tą nazwą kryją się prelekcje i/lub warsztaty proponowane rodzicom w celu podniesienia ich kompetencji wychowawczych. Ich organizacja wymaga zaangażowania sił i środków, przez co nie zawsze jest możliwa, jednak jest bardzo efektywną metodą pedagogizowania rodziców i zachęcania ich do współpracy. Prowadzącymi spotkania mogą być wychowawcy, szkolny pedagog lub psycholog, jak i specjaliści z zewnątrz: z instytucji państwowych (w tym poradni psychologiczno-pedagogicznych), organizacji pozarządowych czy firm szkoleniowych. W razie braku personelu lub środków można poszukać do współpracy wolontariuszy. Spotkania zwykle są cykliczne i mają wcześniej ustaloną tematykę, dobrze jest jednak zapewnić sobie możliwość elastycznego reagowania na pojawiające się na bieżąco zapotrzebowanie.

Szkoła dla rodziców powinna być zorganizowana tak, aby: 

• przekazywać i ćwiczyć konkretne, przydatne umiejętności,
• dawać podstawy wiedzy z zakresu rozwoju i wychowania dziecka,
• uświadamiać rodzicom, że skuteczność w wychowywaniu w znacznym stopniu zależy od osoby wychowującej i by wprowadzić zmianę w dziecku, czasem trzeba zmienić coś w sobie,
• uświadamiać potrzebę wprowadzenia zrozumiałego i konkretnego systemu wartości i zasad, który będzie konsekwentnie egzekwowany w stosunku do dziecka i przestrzegany przez rodzica,
• umożliwiać pogłębienie samoświadomości i autorefleksji,
• uczyć prawidłowej komunikacji oraz rozwiązywania konfliktów,
• uświadamiać, że nowe metody postępowania, choć mogą być proste w zrozumieniu, mogą okazać się trudne do wprowadzenia w życie (aby rodzice nie oczekiwali natychmiastowych wyników).

Organizując szkołę dla rodziców, należy pamiętać o najważniejszych kwestiach: 

• wybór dogodnego terminu – aby jak najwięcej rodziców mogło przyjść na spotkanie,
• cykliczność (ale nie za często, np. 10 w roku szkolnym, po jednym w każdym miesiącu) – stały, powtarzalny termin (np. pierwszy piątek miesiąca) ułatwi rodzicom wykształcenie nawyku chodzenia na spotkania,
• plan spotkania – każde spotkanie należy wcześniej zaplanować, rezerwując czas na powitanie i pożegnanie, podsumowanie wniosków oraz pytania z sali, należy unikać długich, monotonnych monologów – lepiej zaplanować kilka miniwykładów oddzielonych ćwiczeniami,
• informacje zwrotne – ćwiczenia zawsze po zakończeniu należy omówić z uczestnikami i podsumować, dając jasne i obszerne informacje o tym, co zrobiono dobrze, a co i jak należy poprawić, 
• atrakcyjna forma – angażujące metody pracy, wiele przykładów praktycznych, ciekawe materiały edukacyjne,
• nastawienie na praktykę – teoria tylko „w pigułce”, dużo zajęć i rozważań praktycznych (metody warsztatowe, scenki, przykłady z życia),
• udostępnianie dodatkowych materiałów – dobrą praktyką jest udostępnienie ich kilka dni przed spotkaniem i zachęcenie rodziców, by się z nimi wcześniej zapoznali,
• postawa osoby prowadzącej – otwartość, życzliwość, rezygnacja z pouczania, kreowanie atmosfery dzielenia się wiedzą (otwartość na propozycje rozwiązań z sali, umożliwienie uczestnikom wymiany doświadczeń), płynny, z odpowiednią intonacją sposób mówienia.

Dobór tematów spotkań najlepiej oprzeć na zgłoszonym przez samych rodziców zapotrzebowaniu (to zwiększy ich motywację do uczestnictwa), można też zaproponować przykładowe tematy, np.: 

• Jak dobrze komunikować się z dzieckiem?
• Dlaczego niektóre dzieci mają większe trudności z czytaniem, pisaniem lub liczeniem i jak im pomóc?
• Jak skutecznie motywować dziecko oraz wzmacniać jego pożądane zachowania i wygaszać niepożądane?
• Jak radzić sobie z trudnymi emocjami i agresją dziecka?
• Jak pomagać dziecku w odrabianiu lekcji i uczeniu się?
• Jak rozpoznać i co zrobić, gdy dziecko boi się szkoły?
• Jak pomóc dziecku pokonać nieśmiałość i kompleksy?
• Jak pomóc dziecku w rozwiązywaniu konfliktów z rówieśnikami?
• Jakie znaczenie ma zabawa dla rozwoju dziecka?
• Jak rozmawiać z dzieckiem na trudne tematy?
• Jak dbać o zdrowie dziecka?

Literatura:

■    Mendel M., Rodzice i nauczyciele jako sprzymierzeńcy, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2007.
■    Banasiak M., Współpraca rodziców ze szkołą w kontekście reformy edukacji w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013.
■    Babiuch M., Jak współpracować z rodzicami „trudnych” uczniów?, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2002.
■    Dunajska A., Metody pracy z dzieckiem i rodziną, Wydawnictwo Velgar Dashofer, Warszawa 2013.
■    Grondas M., Rola dyrektora szkoły w kształtowaniu dobrych relacji z uczniami, nauczycielami i rodzicami uczniów, Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza, Warszawa 2010.
■    Koźmiński G. (red.), Współpraca z rodzicami, Pracownia Wydawniczo-Edukacyjna K&K, Złotów 2001.
■    Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K. (red.), Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Difin, Warszawa, 2008.