Specyficzne trudności w nabywaniu umiejętności czytania

Kluczowa definicja dysleksji została opublikowana w 1994 roku w Stanach Zjednoczonych przez Towarzystwo Dysleksji imienia Ortona (Orton Dyslexia Society) i brzmi ona następująco: Dysleksja jest jednym z wielu trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego.

Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku oraz innych zdolności poznawczych  i umiejętności szkolnych; jak również nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trud-
nościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu pojawiają się poważn  trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni.

W piśmiennictwie pedagogicznym specyficzne trudności w nabywaniu umiejętności czytania i pisania u dzieci w młodszym wieku szkolnym określane są mianem ryzyka dysleksji.

Termin ryzyko dysleksji można zdefiniować jako zagrożenie wystąpienia dysleksji, czyli podwyższone prawdopodobieństwo rozwinięcia się tego zaburzenia w przyszłości u konkretnego dziecka1. Przypomina się o nim najczęściej w okresie poprzedzającym rozpoczęcie nauki czytania i pisania. W Polsce o ryzyku dysleksji mówimy w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym oraz uczniów klas I-III szkoły podstawowej.

Ryzyko dysleksji to symptomy dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka (deficyty rozwoju funkcji uczestniczących w czynności czytania i pisania), które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej. Pojęcie to upowszechniła prof. Marta Bogdanowicz i w jej publikacjach można znaleźć bogaty materiał dotyczący tego zjawiska. Ryzyko dysleksji jest prawdopodobne w wypadku:

• obciążenia genetycznego (dysleksja występuje w rodzinie),
• ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu,
• dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego (występują symptomy ryzyka dysleksji).

Symptomy ryzyka dysleksji ujawniają się w formie opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowo-językowych, ruchowych i lateralizacji, orientacji w schemacie ciała, przestrzeni i w czasie oraz w czytaniu i pisaniu.

W niniejszym artykule pragnę omówić wyłącznie specyficzne trudności w czytaniu.

Poniżej przedstawiam więc symptomy dysleksji rozwojowej u uczniów w nabywaniu umiejętności szkolnych dotyczących czytania.

Czytanie

Nasilone trudności w nauce czytania, przejawiające się w jednej z form:

• mało błędów, lecz wolne tempo czytania, prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), słabe rozumienie tekstu;
• bardzo szybkie tempo czytania, lecz z wieloma błędami, domyślanie się treści na podstawie kontekstu, często niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu;

albo występowanie pojedynczych objawów:

• niewłaściwe tempo czytania;
• nieodpowiednia do poziomu edukacji technika czytania.

Charakterystyczne objawy trudności w czytaniu to także:

• niechęć do czytania,
• opuszczanie liter w wyrazach,
• gubienie się w tekście,
• czytanie wspak,
• zgadywanie wyrazów,
• przekręcanie końcówek wyrazów,
• czytanie na pamięć,
• koncentracja na technice czytania zamiast na czytanej treści.

Najczęściej autorzy określają czytanie jako proces. Według M. Tyszkowej czytanie jest skomplikowanym procesem, angażującym w wieloraki sposób różnorodne czynności dziecka, do których zalicza ona: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.), ale przede wszystkim umysłowe czynności.

W czytaniu można wyróżnić trzy integralnie połączone ze sobą aspekty, tworzące trzy poziomy:

• techniczny (technika czytania; kojarzenia grafemów z fonemami i odwrotnie),
• semantyczny (czytanie ze zrozumieniem: rozumienie treści zawartej w tekście),
• krytyczno-twórczy (czytanie krytyczno-twórcze), refleksyjna i krytyczna ocena odczytywanych treści.

Zdaniem A. Brzezińskiej przygotowanie dziecka do opanowania tych umiejętności wymaga rozwoju i doskonalenia:

• sfery funkcji psychomotorycznych (sprawność analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego; sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna),
• sfery procesów emocjonalno-motywacyjnych (warunkujących postawę dziecka wobec konieczności opanowania tych umiejętności).

Należy zatem pamiętać, że wszystkie te sfery wzajemnie się warunkują, zapewniając właściwy poziom czytania. W tym właśnie kontekście opracowałam niniejsze ćwiczenia praktyczne, doskonalące tempo i technikę czytania dla uczniów klas I-III szkoły podstawowej.

Jak wspierać rozwój dziecka ze specyficznymi trudnościami w nabywaniu umiejętności czytania?

Wskazówki dotyczące pracy w szkole

• Nie zmuszać dziecka do czytania głośnego wobec całej klasy (może nic nie zrozumieć z przeczytanego tekstu, a sposób czytania może być znacznie gorszy niż bywa to w innych warunkach). Dziecko dyslektyczne w czasie czytania całą uwagę koncentruje na technice tej czynności i często nie jest w stanie uświadomić sobie treści tego, co czyta.
• Na zajęciach najlepiej posadzić dziecko blisko siebie, aby móc je obserwować i pomóc mu, gdy będzie miało trudności.
• W klasie podczas czytania zadawać dziecku dyslektycznemu odpowiednio krótszy fragment tekstu.
• Praca nad opanowaniem czytania wymaga od dziecka wysiłku. Aby nie dopuścić do zniechęcenia, trzeba umożliwić dziecku wykazanie swoich umiejętności w innym zakresie i podkreślić wobec całej klasy jego osiągnięcia.
• Jeżeli dziecku uda się dobrze w klasie odczytać tekst, który opanowało w czasie ćwiczeń w domu, to nabiera ono przekonania, że wysiłek wkładany w pracę domową jest opłacalny, że poprzez pracę może osiągnąć umiejętność czytania.
• Dzieci dyslektyczne wykazują oznaki zmęczenia najczęściej po 10 minutach intensywnej koncentracji uwagi i wówczas muszą odpocząć – mieć krótką przerwę lub zmienić rodzaj aktywności.
• Dziecko dyslektyczne ma osłabioną funkcję pamięci, wymaga dłuższego czasu, wielu powtórzeń i utrwalenia materiału w dłuższym okresie, przy angażowaniu przy tym możliwie jak najwięcej zmysłów.
• Nie należy opierać nauki czytania na emocjach negatywnych: strachu, niepewności, poczuciu wstydu i winy, lecz na uczuciach pozytywnych: zainteresowaniu, zaciekawieniu, przeżyciu sukcesu. Trzeba unikać stwierdzeń silnie negatywnych, np.: nie, źle, to nie na temat. Nauczyciel powinien dać szansę poprawy: spróbuj powiedzieć o tym coś więcej, a może ocenisz to inaczej.

Wskazówki dotyczące pracy w domu

• Codziennie czytać dziecku, zachęcać je do śledzenia tekstu.
• Otaczać dziecko ciekawymi i stymulującymi tekstami.
• Stwarzać atmosferę, w której czytanie postrzega się jako przyjemną, odprężającą, niezbędną i cenioną czynność.
• Zachęcać i chwalić dziecko, dostrzegając wszystkie jego sukcesy.
• Czytać razem z dzieckiem. W początkowym etapie nauki najpierw pokazywać dziecku zapisaną literę, a potem głośno ją z nim wypowiadać.

Używać plastikowych lub drewnianych liter do układania słów. Zachęcać, by dziecko wypowiadało wyrazy najpierw sylabami, a dopiero potem składało je w całość.

Należy także podkreślić, iż niezmiernie istotna jest współpraca rodziców i nauczycieli w celu stworzenia wspólnego frontu działań wobec dziecka dyslektycznego. Bez wsparcia ze strony rodziców i nauczycieli dziecko nie będzie miało szans na pokonanie trudności.

Przezwyciężenie problemów z czytaniem dokonuje się na różne sposoby. Wśród wielu metod i technik czytania warto podkreślić między innymi efektywność metody czytania sylabami oraz treningowego rozwijania szybkości i bezbłędności czytania.

Celem ćwiczeń w czytaniu jest przede wszystkim opanowanie umiejętności czytania głośnego i cichego, doskonalenie tempa i techniki czytania oraz rozumienia czytanego tekstu. Umiejętności te niezbędne są w życiu i warunkują powodzenie szkolne ucznia.

W pracy terapeutycznej stosuje się następujące formy ćwiczeń:

• czytanie całościowe sylab i wyrazów,
• czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylabami,
• czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach,
• czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań,
• czytanie selektywne głośne i ciche,
• czytanie z przesłonką (w okienku),
• czytanie chóralne,
• ćwiczenia w rozumieniu treści.

Krótki przepis na dobre czytanie

• Codzienny i samodzielny trening czytania.
• Wspólne, głośne czytanie książek z rodzicami.
• Czytanie z dorosłym na zmianę lub w parach.
• Czytanie dla innych (dla babci, dziadka, brata, siostry).
• Rozmowa z dzieckiem na temat przeczytanego tekstu.
• Słuchanie tekstu z płyty (książka mówiona).

Wskazówki przydatne do codziennego czytania

• Mimo że oczy tylko patrzą, a czyta mózg, należy zadbać o oczy pod...