Uczeń z zaburzeniami lękowymi

Co to jest lęk?

Lęk jest stanem psychicznym związanym z poczuciem irracjonalnego zagrożenia będącego odpowiedzią na bodziec wewnętrzny lub zewnętrzny. Słowo „irracjonalny” ma tutaj kluczowe znaczenie, ponieważ lęk najczęściej występuje jako reakcja na coś, co w rzeczywistości nie istnieje. Innymi słowy: można powiedzieć, że lęk jest odpowiedzią na nierealne niebezpieczeństwo, które zwykle jest wytworem naszej wyobraźni. 
Zaburzenia lękowe zostały ujęte w klasyfikacji DSM-5. Wyróżniono w niej następujące rodzaje zaburzeń lękowych1:

• zespół lęku napadowego (epizodyczny lęk napadowy),
• agorafobia,
• fobie swoiste,
• zespół obsesyjno-kompulsywny,
• zespół stresu pourazowego,
• ostra reakcja na stres,
• zespół stresu uogólnionego,
• inne zaburzenia lękowe.
   

Mimo różnic między poszczególnymi typami zaburzeń lękowych tym, co je łączy, jest zawsze niepokój wpływający negatywnie na jakość życia. Chcąc zdiagnozować zaburzenie lękowe, trzeba wykluczyć objawy wynikające m.in. z choroby somatycznej (np. zaburzeń hormonalnych) oraz z przyjmowanych substancji (np. kofeiny, leków, narkotyków)2. 

Różnica między lękiem a strachem

Lęk często jest utożsamiany ze strachem, jednak trzeba wiedzieć, że są to dwa różne pojęcia. Już Zygmunt Freud rozróżniał lęk obiektywny (lęk realny), czyli w naszym rozumieniu strach będący odpowiedzią na realne zewnętrzne niebezpieczeństwo, od lęku subiektywnego (lęk neurotyczny), który jest reakcją na nieznane niebezpieczeństwo tkwiące w człowieku3. Strach jest zatem emocją odpowiadającą na realne zagrożenie. W związku z tym, kiedy uświadamiamy sobie niebezpieczeństwo, z którym nie potrafimy sobie poradzić, pojawia się strach. W odróżnieniu od lęku, w strachu niebezpieczeństwo można obiektywnie stwierdzić, zobaczyć je, jest to realne zagrożenie. Strach może mieć stronę zarówno pozytywną (ostrzega nas przed niebezpieczeństwem, mobilizuje do działania, dzięki niemu od wieków radzimy sobie z zagrożeniami), jak i negatywną, kiedy jest zbyt silny i działa na nas paraliżująco4.

Objawy zaburzeń lękowych u dzieci

Objawy lęku zwykle są widoczne w zachowaniu dziecka. Mogą pojawić się trudności z koncentracją, co znacznie utrudnia naukę w szkole (np. słuchanie na lekcji) czy odrabianie zadań domowych. Dzieci z zaburzeniami lękowymi często sprawiają wrażenie przestraszonych, wycofanych z kontaktów, zawstydzonych oraz zależnych od innych. W związku z tym obserwowana jest niechęć do podejmowania aktywności, unikanie nowych wyzwań czy zgłaszania się na lekcji. Warto jednak zwrócić uwagę, że dzieci „spokojne” to niejedyny objaw zaburzeń lękowych. W tej samej grupie, ale na drugim biegunie, znajdują się uczniowie, którzy mogą być pobudzeni i aktywni w negatywny sposób (np. nieprzestrzegający norm społecznych). Nadaktywność może wynikać z nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami lub chęcią ich maskowania. Dzieci z zaburzeniami lękowymi zwykle prezentują negatywne myślenie o sobie (np. „Jestem beznadziejny”, „Nikt mnie nie kocha”, „Nie jestem niczego warta”), zaniżoną samoocenę i niskie poczucie własnej wartości. Mają problem z optymistycznym patrzeniem w przyszłość, zamartwiają się, wielokrotnie analizują daną sy­­tuację, rozmyślają, przejawiają zniek­ształcenia poznawcze, m.in. katastrofizowanie. U dzieci lękowych bardzo często występują problemy ze snem, np. trudności w zasypianiu, budzenie nocne czy koszmary senne. Niewystarczająca ilość snu przyczynia się m.in. do trudności z koncentracją. Ponadto w zaburzeniach lękowych często obserwowane są objawy na poziomie ciała. Dolegliwości somatyczne, takie jak bóle głowy z zawrotami głowy, bóle brzucha i towarzyszące im biegunki, wymioty, nudności, czasami także omdlenia, to charakterystyczne objawy u dzieci lękowych. 

Rodzaje lęków u dzieci i młodzieży w okresie szkolnym

Okres szkolny, począwszy od najmłodszych klas, bywa dla uczniów czasem, któremu towarzyszą różne lęki. Niektórzy nawet twierdzą, że to szkoła jest jednym z największych czynników lękotwórczych u młodych ludzi. 
Rozpoczęcie nauki w szkole dla wielu pierwszoklasistów wiąże się z dużym stresem. Z pewnością towarzyszy mu lęk przed nieznanym – lęk ten może dotyczyć uczniów na każdym etapie edukacji, którzy są w procesie zmiany, np. zmieniają szkołę. Każdy chce być lubiany i jak najszybciej zyskać grono nowych znajomych, dlatego mogą pojawić się lęki związane z opinią i oceną kolegów, a także lęk społeczny. Lęk społeczny, określany również fobią społeczną, to poważne zaburzenie lękowe, które związane jest z przebywaniem w grupie. Lęk społeczny uniemożliwia funkcjonowanie w środowisku społecznym, ponieważ osoby boją się negatywnej oceny, odrzucenia, potępienia czy wyśmiania przez grupę5. Chęć ukrycia swojego lęku powoduje m.in. izolowanie się od innych, przebywanie w domu czy unikanie spożywania posiłków w miejscach publicznych. Mówiąc o dzieciach w okresie szkolnym, nie sposób nie wspomnieć także o fobii szkolnej, która charakteryzuje się występowaniem stałego silnego leku związanego ze szkołą. Lęk jest tak silny, że uniemożliwia dziecku przebywanie w szkole. 

Inne lęki, które mogą występować u uczniów, to np. lęk przed zapytaniem przez nauczyciela czy lęk przed wystąpieniami publicznymi. Niektórzy uczniowie nie są w stanie odpowiadać przy tablicy, ponieważ lęk działa na nich paraliżująco i uniemożliwia udzielenie poprawnej odpowiedzi, nawet wtedy, kiedy są bardzo dobrze przygotowani. Podobnie sytuacja może wyglądać podczas konkursów recytatorskich czy przemówień na akademiach szkolnych. Kolejnym lękiem, który towarzyszy uczniom w szkole, jest lęk przed niepowodzeniami. Może on dotyczyć zarówno uczniów niemających większych trudności z nauką szkolną, jak i u dzieci, u których występują zaburzenia rozwoju w sferze poznawczej czy ruchowej. Warto także zaznaczyć, że wielu młodych ludzi nie radzi sobie z presją, która jest na nich nakładana m.in. przez rodziców. Zbyt wysoko postawiona poprzeczka, czemu dziecko nie potrafi sprostać, może powodować lęk przed niespełnieniem oczekiwań.

Sposoby redukujące lęk

Jest wiele sposobów, technik i metod, które pozwalają skutecznie radzić sobie z lękiem. Jednym z nich jest korzystanie z narzędzi terapii CBT (poznawczo-behawioralnej), mającej na celu analizę myśli, reakcji fizycznych i zachowań, które są składowymi utrzymywania i wzmacniania lęku. Zmiana jednego z elementów (myśli, reakcji fizycznych lub zachowania) ułatwia wyzwolenie się z „lękowego cyklu”. Lęk jest zawsze wywoływany przez określony wyzwalacz, dlatego też ważne jest zidentyfikowanie go, np. przez zadanie sobie pytania: „Co się stało, zanim poczułem lęk?”. 
Skuteczną metodą radzenia sobie z lękiem jest jego obserwacja – kiedy i w jaki sposób się pojawia. Obserwację można poprowadzić w kilku krokach: notowanie (zapisywanie, kiedy czuje się lęk, co się stało wcześniej i w trakcie trwania tego stanu – dzień, godzina i co się konkretnie stało), notowanie o określonej porze dnia (ważna jest konsekwencja), używanie szyfru lub skrótów (w celu zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa i ochrony przed ciekawskimi), poszukiwanie wzorów (identyfikacja wyzwalaczy lęku) oraz ocenianie poziomu swojego lęku w skali od 0 do 10 (10 to górny pułap)7. 
Kolejną techniką jest mindfulness, czyli praktykowanie uważności. Bycie „tu i teraz” pomaga skupić uwagę na tym, co dzieje się w danym momencie. Jak podkreśla Regine Galanti we wspomnianej już książce Lęk off, „skupienie pełnej uwagi na teraźniejszości i akceptacja dyskomfortu mogą pomóc zrozumieć, że to, od czego uciekasz, nie jest wcale tak przytłaczające jak ci się wydawało. Ucieczka zwykle powoduje cierpienie8”. Dlatego też nie ma sensu zamartwiać się przyszłością i przeszłością, bo na przeszłość nie mamy już wpływu, a przyszłości nie przewidzimy. Tak naprawdę większość katastrof, które sobie wyobrażamy, nigdy się nie wydarzy, a więc rozmyślanie o tym jest po prostu stratą czasu. Skupianie uwagi na tym, co „tu i teraz”, ułatwia radzenie sobie z lękami. 
Troska o ciało to kolejny ważny aspekt mający wpływ na zdrowie zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Lęk odzwierciedla się w naszej fizyczności, dlatego troska o ciało jest bardzo ważna w kontekście dbania o dobrostan psychiczny. Warto zwrócić szczególną uwagę na cztery aspekty:

• Sen – ludzie cierpiący na bezsenność są bardziej narażeni na zaburzenia lękowe i depresję, ponieważ nawet niewielkie deficyty snu potrafią negatywnie wpłynąć na nastrój i podnieść poziom lęku. Sen to zdrowie, dlatego zwłaszcza dzieci i młodzież w okresie szkolnym powinni szczególnie dbać o higienę snu, przesypiając od ośmiu do dziesięciu godzin. 
• Ćwiczenia fizyczne – od jakiegoś już czasu głośno mówi się o tym, że ruch wpływa dobrze na zdrowie nie tylko fizyczne, ale także psychiczne. Nawet niewielki ruch każdego dnia ma bardzo pozytywny wpływ na kondycję psychiczną młodych ludzi. Pół godziny ćwiczeń pięć razy w tygodniu jest w stanie zminimalizować stany depresyjne, pozytywnie wpłynąć na emocje oraz ułatwić radzenie sobie ze stresem. 
• Odżywianie – układ pokarmowy reaguje na lęk, dlatego znane wszystkim powiedzenie „jesteś tym, co jesz” ma w sobie dużo prawdy. Zdrowa dieta bogata w warzywa i owoce, zdrowe przekąski oraz odpowiednią ilość wody pozwala zachować zarówno ciało, jak i umysł w dobrej formie. Wiele badań medycznych potwierdza, że osoby zmagające się z różnego typu schorzeniami jelit mają podwyższony poziom lęku. 
• Radzenie sobie ze stresem – stres może mieć bardzo negatywny wpływ na nasze funkcjonowanie. Kiedy jest go za dużo, wzmacnia stany lekowe i uniemożliwia efektywne działanie. Skuteczną metodą radzenia sobie z lękiem i stresem są ćwiczenia oddechowe, które działają uspokajająco i pozwalają redukować napięcie. 
   

Praca z uczniem z zaburzeniami lękowymi

Uczeń z zaburzeniami lękowymi to uczeń wymagający szczególnego traktowania w szkole. Nauczyciele, ale także specjaliści szkolni, przede wszystkim pedagog i psycholog szkolny, powinni bacznie obserwować dziecko, aby jak najszybciej zareagować i udzielić adekwatnego wsparcia. Uczeń z zaburzeniami lękowymi powinien zostać objęty pomocą psychologiczno-pedagogiczną. Nauczyciele prowadzący lekcje z uczniem lękowym zobligowani są dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia. Jeśli uczeń będzie posiadał opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej, konkretne wskazówki do pracy będą zawarte w zaleceniach dokumentu. Zwykle zaleceniami są wydłużenie czasu na sprawdzianach, sprawdzanie wiedzy pisemnie – bez odpowiedzi ustnych, dzielenie materiału na mniejsze partie itp. Nauczyciele powinni zadbać o zindywidualizowane podejście do problemów ucznia, które powinno wyrażać się w zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa w klasie oraz zadbaniu o właściwe relacje w grupie rówieśniczej. Postawa nauczyciela powinna być pełna ciepła, zrozumienia i szacunku. Znając problemy, z jakimi boryka się uczeń, nauczyciel nie powinien zmuszać dziecka do pracy w narzuconych przez siebie grupach – uczeń powinien mieć wybór, z kim chce pracować, jeśli z kolei chce pracować sam, również powinien mieć taką możliwość. Nauczyciel nie powinien także nadmiernie zachęcać ucznia do wypowiadania się na forum klasy – tego typu sytuacje zwykle wywołują u ucznia ogromny dyskomfort. 
Dla ucznia z zaburzeniami lękowymi ważne będzie wsparcie na terenie szkoły udzielane przez pedagoga lub psychologa szkolnego. Uczeń powinien mieć możliwość spotkań z wymienionymi specjalistami, np. podczas przerw, a w sytuacjach kryzysowych – także podczas lekcji. Spotkania mogą mieć formę doraźną (według potrzeb) lub w miarę możliwości stałych zajęć indywidualnych. Dziecko wykazujące zachowania lękowe powinno mieć w szkole osobę, której ufa, przy której czuje się bezpiecznie i z którą może porozmawiać w sytuacjach trudnych. Pedagog czy psycholog szkolny zobowiązani są zapewnić uczniowi spokojne miejsce do rozmowy, a każde spotkanie powinno być prowadzone w delikatny sposób. Pracując z młodszymi dziećmi, warto posługiwać się przykładami z ich życia, wykorzystując w tym celu, np. bajkoterapię. Bajki-pomagajki są bardzo lubiane przez dzieci, a ich wymiar terapeutyczny jest nieoceniony. Ze starszymi uczniami dobrze jest pracować na metodach i technikach radzenia sobie z lękiem, ucząc młodych ludzi odpowiedniego postępowania w sytuacji, kiedy lęk bierze górę. Ważne, aby zachęcać dzieci lękowe (młodsze i starsze) do aktywności, ponieważ unikanie sytuacji wywołujących lęk tylko go wzmacnia, a nawet potęguje. 
Jedną z form pomocy psychologiczno-pedagogicznej są zajęcia rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne, które doskonale sprawdzają się u uczniów lękowych. Na zajęciach uczniowie będą mieli okazje poznać i przećwiczyć techniki radzenia sobie z trudnymi emocjami. Tworząc grupę, należy jednak pamiętać, aby nie była ona duża, i koniecznie trzeba dobrze przemyśleć jej skład. Dzieci lękowe będą czerpały korzyści z tego typu zajęć tylko wtedy, kiedy poczują się w grupie komfortowo i bezpiecznie. 
Podsumowując, praca z uczniami lękowymi powinna być dobrze zaplanowana, ale przede wszystkim mocno zindywidualizowana. Każde dziecko jest inne, dlatego też lęk może występować w różnym nasileniu. Dzieci lękowe mogą mieć ogromne trudności w rozwoju emocjonalnym, który z kolei będzie wpływał na niepowodzenia w innych obszarach, m.in. w obszarze edukacyjnym czy społecznym. Bardzo ważne jest zatem wczesne rozpoznanie problemu, współpraca z rodzicami ucznia oraz zapewnienie uczniowi odpowiedniej pomocy.
 

Przypisy:

1. Zaburzenia lękowe – klasyfikacja, objawy, przyczyny i leczenie, https://www.pokonajlek.pl/zaburzenia-lekowe/ [dostęp: 24 listopada 2023 r.].
2. Ibidem.
3. M. Bąkowska, Lęk, stres i strach jako bariery w wychowaniu, „Kieleckie Studia Pedagogiczne i Psychologiczne” 1999, t. 12, s. 129.
4. Ibidem.
5. M. Jankowska, Źródła, uwarunkowania i rodzaje lęku u dzieci i młodzieży w aspekcie rozwojowym, „Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio” 2018, t. 34, nr 2, s. 144.
6. R. Galanti, Lęk off. Pierwsza pomoc w stresie, niepokoju i zaburzeniach lękowych, Wydawnictwo Feeria Young, Łódź 2021, s. 16–17.
7. Ibidem, s. 26–27.
8. Ibidem, s. 18.
    

Bibliografia:

• Bąkowska M., Lęk, stres i strach jako bariery w wychowaniu, „Kieleckie Studia Pedagogiczne i Psychologiczne” 1999, t. 12.
• Bourne E.J., Lęk i fobia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.
• Derezińska I., Gajdzik M., Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów, Ośrodek Rozwoju Edukajci, Warszawa 2010.
• Galanti R., Lęk off. Pierwsza pomoc w stresie, niepokoju i zaburzeniach lękowych, Wydawnictwo Feeria Young, Łódź 2021.
• Ilg F.L., Ames L.B., Baker S., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.
• Jankowska M., Źródła, uwarunkowania i rodzaje lęku u dzieci i młodzieży w aspekcie rozwojowym, „Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio” 2018, t. 34, nr 2.
• Kownacka D., Uczeń z zaburzeniami lękowymi. Zalecenia z poradni zdrowia psychicznego, https://epedagogika.pl/top-tematy/uczen-z-zaburzeniami-lekowymi.-zalecenia-z-poradni-zdrowia-psychicznego-5884.html [dostęp: 24 listopada 2023 r.].
• Zaburzenia lękowe – klasyfikacja, objawy, przyczyny i leczenie, https://www.pokonajlek.pl/zaburzenia-lekowe/ [dostęp: 24 listopada 2023 r.]