Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego, czyli integracja zespołu klasowego

Integracja klasy po wakacjach

Wrześniowy powrót po wakacjach do szkoły jest wyzwaniem nie tylko dla nauczycieli, ale również dla uczniów. Wszyscy muszą zapomnieć o wyjazdach i codziennym śledzeniu prognozy pogody, a skoncentrować się na porannym wstawaniu i ciężkiej, systematycznej pracy. Należy jednak pamiętać, że obok edukacji, innym, równie trudnym zadaniem jest rozpoczęcie nauki (w przypadku klas 0/1 czy zmiany szkoły) lub powrót do zespołu klasowego i funkcjonowania w nim.

Klasa to przypadkowy zbiór osób. Każdy uczeń jest inny i wnosi do zespołu klasowego różne doświadczenia, zainteresowania czy normy zachowania. Nawet jeśli ta sama grupa osób tworzyła tę samą klasę przed wakacjami, to po dwumiesięcznej przerwie są już innymi ludźmi i bardzo często relacje ich wiążące się zmieniły. Z tego powodu nauczyciel powinien poświęcić czas na zintegrowanie zespołu klasowego. W wielu szkołach funkcjonuje praktyka pierwszych dwóch tygodni września. To dużo i mało, ale należy pamiętać, że zwłaszcza na etapie edukacji wczesnoszkolnej relacje między uczniami kształtujemy cały czas.

Integracja w klasie - korzyści

Dzięki działaniom integracyjnym możliwe jest zarówno lepsze poznanie siebie nawzajem, jak i osoby wychowawcy, co ułatwia funkcjonowanie w szkole. Integracja sprzyja budowaniu pozytywnej atmosfery, która z kolei zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Zgrana klasa to „bezpieczna baza” do wspólnego przeżywania sukcesów i porażek bez ryzyka ośmieszenia czy wykluczenia. Klasa zżyta ze sobą chętnie podejmuje się realizacji nowych, coraz trudniejszych zadań. Ponadto uczestnicy zajęć integracyjnych nabywają i rozwijają umiejętności z zakresu asertywności, komunikacji czy rozwiązywania konfliktów. Dzięki temu kształtuje się u dzieci postawa prospołeczna, za którą idzie poczucie odpowiedzialności za innych i częstsze udzielanie pomocy.

Integracja dzieci - jaka jest rola wychowawcy?

W budowaniu zintegrowanego zespołu klasowego najtrudniejsze jest wypracowanie partnerskiej relacji między uczniami, tzw. równy z równym. Aktualnie rodzice w wychowaniu swoich dzieci kładą duży nacisk na ich indywidualność, co sprzyja rozwojowi umiejętności przywódczych i chęci bycia liderem w grupie. W 25-osobowej klasie pojawia się problem, kto rzeczywiście tym liderem będzie? Uruchamia to bardzo często proces niezdrowej rywalizacji, który nie ułatwia integrowania grupy. I tu pojawia się najtrudniejsza rola dla wychowawcy, którego zadaniem jest stworzenie takiego zespołu klasowego, w którym każdy uczeń będzie miał swoje miejsce, prawo swobodnego wypowiadania się – zajmując stanowisko w różnych sprawach według własnego uznania. Z tego powodu wychowawca musi mieć koncepcję dotyczącą tego, jak ma wyglądać i funkcjonować zespół, którego sam jest uczestnikiem.

Powyższe założenie potwierdzają rozmowy z uczniami, z których wynika, że zintegrowana klasa to taka, która daje możliwość decydowania o jej kształcie i zasadach w niej funkcjonujących.

Nauczyciel powinien zadbać o to, by zajęcia integracyjne odbywały się w dobrej atmosferze. W czasie ich trwania ważne jest, by przekazywać uczniom pozytywne informacje. Niezwykle istotne jest włączenie się wychowawcy w wykonywanie zadań po to, by uczniowie mogli zobaczyć go w innej roli niż tej związanej z przekazywaniem wiedzy. Uczniowie często są zaskoczeni, kiedy nauczyciel powie coś o swoim życiu prywatnym, np. rodzinie czy posiadanym zwierzęciu. Nikt nie oczekuje od wychowawcy, by dzielił się z uczniem prywatnymi informacjami, ale warto jest zrobić sobie w głowie selekcję wiadomości, tzn. które z nich będą istotne dla zespołu klasowego i spowodują, że nauczyciel będzie również partnerem w relacji. Wychowawców, którzy są zamknięci, skryci i małomówni często cechuje oschłość, dystans i chłód emocjonalny w relacjach z wychowankami. Taki nauczyciel jest też mało wiarygodny dla ucznia i często, kiedy ten go strofuje, napotyka na opór i bunt ze strony wychowanka.

Sposoby integracji uczniów

Poniżej opisane zostaną propozycje ćwiczeń i aktywności, które sprzyjają integrowaniu zespołu klasowego nie tylko na początku roku szkolnego. Z działań długofalowych prowadzonych na każdym etapie edukacyjnym (najintensywniej występujących na początku i na końcu roku szkolnego) należy wskazać:

• organizowanie wycieczek i imprez, np. piknik, ognisko, dyskoteka, ,,nocowisko”,
• wprowadzenie „rytuałów klasowych”, np. obchodzenie urodzin, dnia chłopaka, kobiet, walentynek itp.,
• prowadzenie kroniki klasowej – nie musi być ona w tradycyjnej wersji papierowej. W dobie komputerów sprawdza się wersja elektroniczna, w której również możemy dodawać zdjęcia, filmiki czy opisy sytuacji. Ponadto wszystkie zapiski mogą być komentowane przez uczniów klasy. Najlepiej, jeśli redagowaniem dowolnej formy „kroniki” uczniowie będą się zajmowali na zmianę, tak, żeby do końca roku nie było osoby, która nie dołożyłaby do niej własnego wkładu,
• dopingowanie ucznia/drużyny klasowej w rozgrywkach, turniejach, konkursach itp.,
• organizowanie aktywności, które angażują cały zespół klasowy i mają charakter np. filantropijny czy wolontariacki (zbiórka darów, makulatury itp.).

Ćwiczenia wspomagające poznanie się - integracja klasy na początku

Pierwsze zajęcia z nową klasą należałoby zacząć od wzajemnego poznania swoich imion. Oto przykładowe ćwiczenia:

• Wizytówki – uczniowie wykonują kartę ze swoim imieniem, która na stałe może stać na ławce, a do ćwiczeń w kole czy na dywanie można ją zabierać.
• Krzyżówka literowa – uczniowie zapisują na kartce pionowo swoje imię, każdej literze przypisując jakąś pozytywną cechę, np. Kasia: K – koleżeńska, A – ambitna, S – spontaniczna, I -inteligentna, A -aktywna – każdy uczeń prezentuje swoją kartę na forum.
• Imię + ruch – dzieci siedzą w kręgu. Osoba stojąca w środku podaje swoje imię i wykonuje ruch (np. czynność, którą lubi wykonywać). Każdy kolejny uczeń mówi swoje imię i powtarza poprzednie imiona, pokazuje ruchy swoich poprzedników i dodaje swoje.
• Imiona w kręgu - dzieci po kolei mówią swoje imiona, każde kolejne dziecko wymienia imiona poprzedników.

Ustalanie kontraktu klasowego

Każda grupa funkcjonuje prawidłowo wyłącznie wtedy, kiedy obowiązują w niej określone zasady przestrzegane przez wszystkich jej członków. Tak więc, gdy klasa pozna i utrwali swoje imiona, należy stworzyć z nią „Kontrakt klasowy”, „Kodeks zasad”, „Reguły postępowania” (nazwa może być inna – ważne, by ustaliła ją grupa). To przede wszystkim uczniowie ustalają i proponują reguły obowiązujące w ich grupie. Nauczyciel również bierze w tym aktywny udział, naprowadzając uczniów na istotne kwestie, gdy te są pomijane. Ważne jest, by kontrakt sformułowany był w postaci zdań twierdzących – nie zakazów. Na przykład zamiast napisać „nie bijemy” można wskazać „problemy rozwiązujemy za pomocą słów”. Taka forma jest mniej dyrektywna i dzieci łatwiej korygują swoje zachowanie, kiedy w sytuacjach kryzysowych nauczyciel odwołuje się do zasad. Ważne jest, by każdy punkt kontraktu został z dziećmi omówiony i wytłumaczony, np. co oznacza sformułowanie „odnosimy się do siebie z szacunkiem”. Nauczyciel w miarę możliwości powinien upewnić się, czy wszystkie dzieci zrozumiały ustalone punkty. W pracy z uczniami młodszymi skuteczniejsze są kontrakty w formie graficznej, bardziej symbolicznej. Każdy członek zespołu klasowego i wychowawca podpisuje kontrakt, co jest równoznaczne z respektowaniem zawartych tam reguł. Po spisaniu i podpisaniu kontraktu ustala się sankcje, czyli: „Jakie konsekwencje poniesie uczeń za łamanie zasad?” (sankcje muszą być zgodne ze statutem szkoły). Często ma to odzwierciedlenie w ocenie zachowania czy klasowym systemie punktowym (tygodniowym/ miesięcznym).

Integracja klasy zabawy

Kiedy uczniowie znają już swoje imiona oraz ustalili system zasad obowiązujących w ich grupie, nauczyciel może przejść do konkretnych gier, zabaw i ćwiczeń integracyjnych. Poniżej opisano uniwersalne propozycje zabaw, które można wykorzystać bez względu na wiek uczniów.

• Wspólne cechy – uczniowie zostają podzieleni na 5-osobowe grupy. Ich zadaniem jest ustalenie pięciu cech/rzeczy, które lubią i które łączą ich wszystkich. Dodatkowo każdy odnajduje jedną cechę, która różni go od pozostałych. Grupa prezentuje swoje cechy wspólne i porównuje z pozostałymi.
• Wspólna tabela „Bingo” – każdy z uczniów rysuje na kartce tabelkę i odpowiada na te same pytania (przykład poniżej – może być więcej kombinacji i bardziej nietypowych opisów). Kolejno wszyscy chodzą po klasie i próbują znaleźć jedną osobę, która udzieliła tej samej odpowiedzi na wybrane pytanie. Wygrywa ta osoba, która jako pierwsza uzupełni wszystkie imiona (nie mogą się one powtarzać).

• Kto, tak jak ja? – uczniowie siedzą w kręgu. Jedna osoba stoi w środku i mówi np. „Kto, tak jak ja, lubi czekoladę” – wszystkie osoby lubiące czekoladę wstają i zamieniają się miejscami. Osoba, która nie zmieni miejsca, wchodzi do środka i wymyśla swoje zdanie. Na koniec można zrobić quiz i wyłonić najlepszego obserwatora, który zapamiętał, czy wybrana osoba w każdym pytaniu zmieniła miejsce (stopniujemy trudność w zależności od zainteresowania i potencjału grupy).
• Wywiad – nauczyciel daje klasie 15 minut na to, by przeprowadziła ze sobą wywiad (każdy ma podejść do każdego – pytania są dowolne). Zadaniem dzieci jest zapamiętanie swoich odpowiedzi. Kolejno na forum omawiana jest każda osoba i albo po kolei, albo na wyrywki przekazywane są informacje o poszczególnych uczniach. Zabawa ta doskonale sprawdza się w klasach starszych i pokazuje nauczycielowi, jak kształtują się relacje w grupie i czy występują jakieś kliki i paczki. 
• Niemy wywiad – uczniowie pracują w parach. Muszą zebrać o sobie jak najwięcej informacji bez użycia słów. Potem prezentują swojego partnera przed klasą – sprawdza się, czy osoba udzielająca wywiadu została dobrze zrozumiana.
• Urodziny – grupa bez użycia słów musi ustawić się w kolejności chronologicznej dat urodzenia (może być rosnąco lub malejąco).
• Zgadnij, o kim mówię – nauczyciel opisuje jedną z obecnych osób, np. jej dobre cechy, zachowanie, zdolności, wygląd. Przed rozpoczęciem zabawy ustalamy z uczniami, że opisujemy tylko w sposób pozytywny. Uczniowie muszą zgadnąć, o kim mowa. Ten, kto zgadnie, opisuje kolejną osobę. Warto z góry ustalić, ile będzie kolejek lub grać do momentu, aż wszyscy zostaną opisani (ale niesie to za sobą ryzyko, że komuś będzie przykro, że jest ostatni, a grupa może być znudzona).
• Łódź ratunkowa – nauczyciel rozkłada na podłodze gazety – tak, by utworzyć średniej wielkości kwadraty (max 3). Na gazetach będą musieli się schronić uczniowie, kiedy nadejdzie sztorm. Kiedy nauczyciel wypowie hasło „sztorm”, uczniowie muszą schronić się w łodziach. Wygrywa zespół, który najliczniej i w zgodzie zmieści się na jednej tratwie. W wersji bardziej zaawansowanej można ułożyć tylko jeden kwadrat, by móc zaobserwować, jak kształtują się relacje w grupie (np. kto nie zostanie wpuszczony albo będzie spychany oraz jak grupa ze sobą współpracuje i dba o siebie). Ćwiczenie to można wykorzystać również na lekcjach związanych z empatią.
• Mała myszka – jeden z uczniów jest kotem, pozostali – myszkami. Myszy ustalają między sobą, która z nich jest najmniejsza, a tym samym najbardziej bezbronna. Wszystkie myszy będą jej zgodnie bronić tak, by kot złapał ją jako ostatnią i nie zorientował się, że jest najcenniejsza. Gra przebiega jak „berek” bez możliwości ratowania. Mysz dotknięta przez kota, odpada. Myszy wygrają tylko wtedy, gdy „mała mysz” zostanie złapana ostatnia – muszą wymyślić wspólnie dobrą taktykę.
• Lustro – uczniowie dobierają się w pary. Siadają naprzeciw siebie. Muszą naśladować swoje ruchy na zasadzie odbicia w lustrze. Zabawę wykonuję się na zmianę.
• Pizza – jedna osoba z pary leży na brzuchu – jest pizzą. Druga siedzi obok niej – jest kucharzem. Kucharz robi pizzę – wykonuje na plecach leżącej osoby wybrany ruch, który symbolizuje np. ugniatanie ciasta itp. Jeżeli uzna, że pizza jest gotowa, wkłada ją do pieca (ciągnie za nogi). Potem następuje zamiana w parach. Zabawa uczy wyczucia w dotyku, szacunku do ciała, ale też buduje bliskość między dziećmi.
• Przyjaciel – każdy uczeń rysuje na kartce sylwetkę człowieka (nauczyciel może przygotować ksero). W środku, za pomocą symboli lub pisząc, wskazuje cechy, jakie powinien mieć jego przyjaciel. Za postacią umieszcza się cechy, których przyjaciel nie powinien posiadać. Uczniowie prezentują swoją pracę na forum.
• Lubię cię za… – każdy uczeń ma przyczepioną na plecach kartkę z napisem lubię cię za… Zadaniem każdego z uczniów jest podchodzić do siebie i napisać, co dostrzegamy dobrego w danej osobie/za co ją lubimy. Tłumaczymy dzieciom, że nie ze wszystkimi musimy się lubić, ale trzeba się szanować lub też możemy kogoś za coś cenić, wtedy należy to wpisać (np. ktoś jest mądry, dobrze gra w piłkę itp.). Podkreślamy, że mają to być jedynie pozytywy. Zadanie to bardzo dobrze sprawdza się na koniec warsztatów, wtedy każdy z uczniów wychodzi z pozytywną informacją zwrotną na swój temat.
• Autograf – dzieci rysują tabelkę z dwiema kolumnami. W jednej opisują cechę (dowolnie przez siebie wybraną – max 5), w drugiej zostaje miejsce na autograf. Cechą może być np. Lubi lody tak jak ja, słucha jazzu itp. Nauczyciel daje uczniom około 20 min. Muszą oni zebrać autografy od osób, które łączy z nimi dana cecha.
• Zaufaj mi – uczniowie dobierają się w pary. Jedna osoba zamyka oczy, a druga ma przeprowadzić ją w wyznaczone miejsce tak, by się nie potknęła, nie obtarła ani na nikogo nie wpadła. W ćwiczeniu tym nie można używać słów. Steruje się osobą z zamkniętymi oczami, trzymając ręce na jej ramionach. Warto w tym ćwiczeniu zadbać o dużą przestrzeń. W wersji zaawansowanej z dziećmi starszymi można kierować osobą z zamkniętymi oczami bez dotyku i tylko za pomocą słów (w tej wersji trudniej jest zadbać o bezpieczeństwo dzieci). 
• Podróż – zabawę tę prowadzi nauczyciel. Wskazuje, że chciałby zabrać uczniów w podróż dookoła świata. Zdaje sobie sprawę, że każdy jest wyjątkowy i ważny, ale zabranie jest możliwe tylko wtedy, jeśli dana osoba wskaże „dlaczego warto ją zabrać”?, bo np. ma poczucie humoru itp. Jeśli w grupie trafi się uczeń wycofany lub nieśmiały, nauczyciel może sam powiedzieć, a „Ciebie, Janku, zabiorę, bo jesteś bardzo pomocny…”. Ważne jest, by każdy starał się wskazać swoją dobrą cechę.
• Żółwiowy most – klasę należy podzielić na dwa zespoły. W każdym z nich wskazujemy taką samą liczbę osób pełniących rolę: niewidomego (zawiązane oczy), kulawego (skacze na jednej nodze) i niemego (nie mówi przez całą zabawę). Ćwiczenie warto wykonać na korytarzu szkolnym, na którym zaznaczamy taśmą malarską dwie oddzielne rzeki. Na każdej z nich kładziemy gazety lub wycięte koła z kartki papieru, które symbolizują żółwią skorupę. W wodzie z kolei żyją krokodyle. Zadaniem zespołów jest jak najszybsze przejście po „żółwim moście” wszystkich członków drużyny. Wygra ta drużyna, która przejdzie przez most pierwsza. Jeśli jakiś członek zespołu nie stanie na skorupę żółwia, wraca na start. To zadanie poza integracją można również wykorzystać do oceny tego, jakie role w grupie pełnią poszczególni uczniowie.

Podsumowanie

Reasumując, integracja zespołu klasowego jest bardzo ważnym aspektem, zapewniającym dzieciom bezpieczne i szczęśliwe funkcjonowanie w szkole. Integrując grupę, należy pamiętać o rozpoznaniu ról uczniów w klasie. Role, jakie najczęściej można zidentyfikować w zespole klasowym, to:

• lider (chce przewodzić działaniom grupy),
• szara eminencja (działa z ukrycia, chce przewodzić, ale niechętnie przyjmuje odpowiedzialność za zadania),
• buntownik (kwestionuje przyjęte zasady i normy),
• kozioł ofiarny (wzbudza negatywne uczucia u większości członków grupy),
• błazen klasowy (zwraca na siebie uwagę zachowaniami niepożądanymi), dobry uczeń (dostosowuje się do zasad panujących w grupie).

Zagadnieniu temu można byłoby poświęcić cały artykuł, jednak istotne jest to, że w dobrze zintegrowanej grupie role te nie są aż tak widoczne – dzieci szanują się i uważają za równe. Kiedy role te nie są aż tak ostre, funkcjonowanie grupy nie jest zaburzone. Dzieci nie muszą ze sobą rywalizować ani próbować zaistnieć, bo wiedzą, że są akceptowane po prostu takie, jakie naprawdę są. Uważny nauczyciel, który nie żałuje poświęconego czasu na integrację i wprowadza jej elementy w każdej wolnej chwili, odczuwa większy komfort pracy i dostrzega niższy poziom agresji w klasie.