Kluczowe elementy nauki czytania
Zgodnie z definicją Janiny Malendowicz czytanie polega na pojmowaniu myśli wyrazowych za pomocą umownych znaków graficznych – symboli wzrokowych (lub dotykowych w przypadku czytania przez niewidomych), które tworzą tekst. Aby móc odczytać tekst, trzeba:
REKLAMA
- znać symbole i ich funkcje,
- umieć odbierać symbole w postaci określonych mniejszych lub większych całości, układów zwanych tekstami, czyli dokonywać syntezy znaków tworzących odczytywany tekst,
- umieć dokonać właściwej interpretacji sensu przeczytanego tekstu, czyli zrozumieć tekst,
- umieć zastosować zrozumianą część tekstu do aktualnych celów i potrzeb[1].
Dziecko, dzięki rozwojowi intelektualnemu oraz sprawności ciała i koordynacji wzrokowo-ruchowo-słuchowo-przestrzennej, jest gotowe do rozpoczęcia systematycznej nauki tak złożonych czynności, jakimi są czytanie i pisanie.
Nie ulega wątpliwości, że czytanie to niezwykle skomplikowany proces, który dodatkowo możemy różnicować – patrz rys. 1.
Metody nauki czytania – syntetyczne, analityczne i analityczno-syntetyczne
Nauczyciele korzystają z wielu opracowanych dotychczas metod nauki czytania, gdyż nie powstała do tej pory jedna, która byłaby optymalna i właściwa dla każdego dziecka. Związane jest to z indywidualnymi predyspozycjami i możliwościami psychofizycznymi, dlatego też bardzo ważne jest dobranie odpowiedniej metody.
Przez metodę nauki czytania rozumie się zespół czynności, których regularne wykonywanie i powtarzanie prowadzi do opanowania umiejętności czytania. Do najbardziej rozpowszechnionych metod nauki czytania należą:
- metody syntetyczne,
- metody analityczne,
- metody analityczno-syntetyczne.
Metody syntetyczne – jak sama nazwa wskazuje – polegają na syntezie, czyli procesie łączenia liter i głosek w sylaby, następnie wyrazy i w końcu w zdania. Przez długi czas uważano, że jest to najskuteczniejsza metoda nauki czytania, gdyż opierała się na logicznym następstwie w poznawaniu struktur wyrazowych. Do metod syntetycznych zalicza się metodę alfabetyczną, metodę fonetyczną oraz metodę sylabową.
- Metoda alfabetyczna należy do najstarszych metod nauki czytania i polega na zapoznaniu się ucznia z nazwami wszystkich liter, a następnie skojarzeniu ich z konkretnymi kształtami. Kolejnym etapem była nauka łączenia liter w sylaby, później w wyrazy. Niewątpliwą trudnością tej metody jest fakt, że poznawane są jedynie nazwy liter, a nie ich brzmienie, czyli głoski. Składane w ten sposób sylaby i wyrazy brzmiały więc inaczej niż te, które składają się z fonemów. Starożytny etap wykorzystania tej metody zakładał ponadto naukę czytania na bardzo trudnych tekstach, to dodatkowo wydłużało cały proces.
- Metoda fonetyczna (zgłoskowa) pojawiła się dosyć późno, bo w XVI wieku, jednak szczyt jej popularności przypadł na wiek XIX. Zakłada ona, że naukę czytania powinno rozpocząć się od nauki słów (mowy), a nie liter. Podkreślano również konieczność znajomości dźwięków tworzących wyrazy. Pierwszym elementem, jaki poznawano była głoska, czyli dźwięk litery. Dopiero później poznawano graficzny symbol ją oznaczający. Metoda ta posiada dwie odmiany: analityczną i syntetyczną.
- Odmiana analityczna polegała na tym, że nauczyciel zapisywał zdanie, które było wspólnie odczytywane z uczniami, następnie dzielił je na poszczególne wyrazy i objaśniał ich znaczenie. Kiedy uczniowie potrafili już wyodrębnić wyrazy ze zdania, były one dzielone na sylaby. Innym tokiem nauczania tą metodą było zapisywanie zdań wielkimi literami, odczytywanie ich, następnie rozpisywanie na konkretne wyrazy, nauka ich, rozpisywanie wyrazów na sylaby, nauka ich, rozpisanie sylab na głoski i nauka każdej po kolei.
- Odmiana syntetyczna metody fonetycznej polega na zapoznaniu uczniów z samogłoskami czytanymi fonetycznie. Po poznaniu wszystkich liter i głosek uczeń rozpoczynał składanie z nich wyrazów. Doskonałym ćwiczeniem wywodzącym się z tej metody jest wymawianie przez nauczyciela wyrazu, a następnie polecenie uczniowi wskazania głoski, na jaką się ono rozpoczyna. Po takim wstępie uczniowie zostają zapoznani z kształtem liter oraz poznają inne wyrazy rozpoczynające się na daną literę.
- Metoda sylabowa nie uwzględnia w nauce czytania poznawania głosek. Naukę rozpoczyna się od samogłosek, najpierw wymawianych pojedynczo, później łączonych (ae, ao, au itd.). Następnie uczniowie poznają kolejne spółgłoski, które połączone są z każdą wcześniej poznaną samogłoską (ba, bo, bu itd.). Metoda ta krytykuje wymawianie głosek w sposób nazywający literę (be, ce), a za jedyny właściwy sposób uznaje nazywanie głosek tak, jak brzmią. Późniejsza metoda bazująca na tym systemie nauki zakładała, że nauka czytania powinna przebiegać na podstawie pisania. Uczeń przechodził od najprostszych elementów samogłosek i spółgłosek do sylab i zdań. Etapem końcowym nauki czytania i pisania tą metodą jest poznanie pisma drukowanego.
Metody analityczne oparte są na analizie, czyli wyodrębnianiu mniejszych części z całości. Ucząc się czytać w ten sposób, najpierw poznaje się elementy języka mające swoje znaczenie, jak wyrazy czy zdania. Istotą metody analitycznej jest analiza słuchowa oraz analiza wzrokowa. Stosowanie metody analitycznej zbiega się czasowo z wynalezieniem druku i rozpowszechnieniem się czytelnictwa. Fakt ten spowodował konieczność opracowania nowych, bardziej skutecznych metod nauki czytania.
- Jedną z metod analitycznych nauki czytania jest metoda wyrazowa. Polega ona na tym, że uczeń zapoznawany jest z wyrazami, które następnie łączy się w zdania. Dopiero kolejnym etapem w nauce jest wyodrębnienie z owych wyrazów liter. Analiza słuchowa poznanych wyrazów pozwala w sposób łatwiejszy wyodrębnić z nich sylaby i głoski.
- Inną z metod analitycznych jest metoda zdaniowa, która zakłada poznawanie całych zdań lub części wyodrębnionych z dłuższych tekstów. Kolejno z owych zdań wyodrębnia się poszczególne wyrazy, których dziecko uczy się na pamięć. Następnie z wyrazów wyodrębnione są sylaby oraz głoski.
- Kolejną odmianą metody analitycznej jest tak zwana metoda globalna. Punktem wyjścia w tej metodzie zwanej też metodą doraźnego czytania jest zdanie, część zdania lub wyraz, który stanowi graficzną całość. Najprościej mówiąc metoda ta polega na zapamiętywaniu kształtu wyrazów, a porównywanie wyrazów podobnych graficznie pomaga wyodrębnić różnice między nimi. Poznane w ten sposób litery pozwalają samodzielnie tworzyć nowe wyrazy. Metoda globalna dzieli się na zdaniową oraz wyrazową, w zależności od punktu wyjścia używanego do nauki czytania.
Metody analityczno-syntetyczne – ich punktem wyjścia jest wyraz lub zdanie, które podlega szczegółowej analizie i syntezie.
- Wyodrębnia się metodę analityczno-syntetyczną zgłoskową, w której punktem wyjścia do nauki czytania jest sylaba. Naukę czytania uczeń zaczyna od zapoznania się z samogłoskami oraz wyrazami, które rozpoczynają się na poszczególne z nich. W kolejnym etapie nauki uczeń stara się odczytywać proste, jednosylabowe wyrazy, by następnie przejść do dłuższych. Naukę czytania ułatwiać mają obrazki symbolizujące dany wyraz i ułatwiające jego odczytanie.
- Kolejną spośród metod analityczno-syntetycznych jest metoda analityczno-syntetyczna wyrazowa. Warto w tym miejscu wspomnieć, że twórcą i propagatorem tej metody jest Marian Falski. Wyrazy zastosowane w tej metodzie są proste oraz przemawiają do wyobraźni dziecka. Podstawą analizy jest wyraz, który został zapisany drukowanymi literami. Uczeń spostrzega poszczególne litery, przyporządkowując im brzmienie. Punktem wyjścia w nauce czytania jest pojedynczy wyraz. W początkowej fazie nauki czytania wyrazy powinny mieć prostą budowę dźwiękową i składać się z dwóch, 3 lub 4 liter.
W obrębie tej metody znajdują się metody o charakterze wizualnym, funkcjonalnym i fonetycznym.- Charakter wizualny zakłada poznawanie wyrazów łatwych do zapamiętania i o prostej budowie. Poprzez analizę poszczególnych liter zapisanych pismem drukowanym uczeń doskonali analizator wzrokowy.
- Charakter funkcjonalny zakłada analizę postępującą według określonej kolejności: wyraz, sylaba, litera lub głoska. Synteza natomiast przebiega w odwrotnym kierunku. Metody sylabowe miały rozszerzać pole czytania.
- Charakter fonetyczny zakłada w początkowej fazie nauki czytania analizę budowy fonetycznej wyrazu. Uczeń zapoznaje się z brzmieniem poszczególnych wyrazów. Do tego celu używane są ilustracje, pod którymi znajdują się kratki, do których uczeń dopasowuje kolorystycznie wyodrębnione kartoniki oznaczające głoski nosowe, ustne, dźwięczne, bezdźwięczne, miękkie i twarde. Z czasem kolorowe kartoniki zastępowane są symbolami liter. Niewątpliwą zaletą tej metody jest doskonalenie słuchu fonematycznego, który jest niezwykle istotny w procesie nauki czytania.
- Metoda analityczno-syntetyczna zdaniowa za punkt wyjścia do nauki czytania przyjmuje zdanie. W początkowej fazie powinno ono być stosunkowo krótkie, co ułatwi uczniowi zrozumienie go jako całości do odczytania. W kolejnej fazie nauki uczeń wyodrębnia z owego zdania wyrazy. Po nabyciu umiejętności analizy i syntezy z wyrazów wyodrębnione są mniejsze elementy.
Coraz częściej nauczyciele korzystają również z alternatywnych propozycji nauki czytania, wśród których wymienia się najczęściej:
- metodę Ireny Majchrzak,
- metodę Heleny Merty,
- metodę fonetyczno-literowo-barwną Bronisława Rocławskiego,
- metodę Dobrego Startu Marty Bogdanowicz.
Jak za pomocą prostych zabaw i ćwiczeń możesz rozwijać u dzieci umiejętność czytania?
1. Alfabet i czytanie globalne
Alfabet w klasie stał się standardem. Nauka nowej litery zgodnie z zaleceniami Ewy i Feliksa Przyłubskich:
- używanie w mowie wyrazu podstawowego rozpoczynającego się od danej litery,
- dokonanie analizy słuchowej i budowanie modelu wyrazów,
- stworzenie wyrazu z ruchomego alfabetu,
- pokaz nowej litery drukowanej małej,
- poznanie nowej litery wśród innych,
- próby wymieniania wyrazów, w których słyszymy głoskę odpowiadającą poznanej literze,
- czytanie sylab zbudowanych z połączenia nowej litery z poznanymi dotychczas,
- śpiewanie sylab na dowolną melodię,
- czytanie wyrazów z nową literą.
Podobnie przebiega nauka wielkiej litery.
Efektywnym rozwiązaniem jest nauka globalnego czytania zgodnie z metodą Glenna Domana.
Przygotuj kartonik o wymiarach 10 cm wysokości, 60 cm szerokości i umieść na nim czerwone litery mające wysokość 8 cm.
Prezentacja:
Nauczyciel podnosi kartonik i mówi: „Tu jest napisane kotek”. Prezentuje się maksymalnie 5 wyrazów podczas początkowej sesji, którą powtarzamy jeszcze 2 razy w ciągu dnia, zachowując minimum 10–15 minut przerwy. W kolejnym dniu do pierwszych 5 wyrazów dodajemy 5 nowych i wprowadzamy 6 powtórzeń. Trzeciego dnia dodajemy kolejne 5 wyrazów i prowadzimy 9 sesji (po 3 sesje dla każdego zestawu 5 kart). Każdy zestaw prezentujemy dzieciom przez 5 dni. Etap drugi polega na zapoznaniu dzieci z 20 nowymi słowami (4 zestawy po 5 słów).
Kończąc trzeci etap dziecko potrafi już czytać około 150 słów. Podczas czwartego etapu następuje zmiana koloru czerwonego na czarny, a obok czytania pojedynczych wyrazów wprowadzamy proste zdania. Etap piąty polega na czytaniu książeczek. Co ważne metoda ta wyklucza konieczność sprawdzania wyników.
W miarę upływu czasu należy zmniejszać wielkość liter, zwiększać ilość słów i zmienić kolor czerwony na czarny. Robiąc książeczki warto pamiętać, by wielkość liter wynosiła 2,5 cm, zaleca się 6 lub więcej słów na stronie.
2. Połączmy to
Nauczyciel przygotowuje karteczki z wyrazami podzielonymi na sylaby. Uczniowie dzielą się na grupy dwu- lub trzyosobowe w zależności od liczby sylab w wyrazie, który otrzymali. A następnie każdy zespół staje na środku i łączy swoje sylaby (łączy kartki) tak, aby powstał wyraz. Cała klasa czyta na głos słowo, które powstało, np. zi – ma, dłu – go – pis.
3. Rodzinka liter
Nauczyciel, wprowadzając naukę liter, opowiada o ich konstrukcji i o tym, że występują litery drukowane i pisane, a także mówi, że każda litera ma swój duży i mały odpowiednik, czyli litery tworzą rodzinkę. Dodatkowo nauczyciel wyjaśnia budowę: litery mogą być zbudowane z kresek, kropek, linii, kółek, półkul. Dzieci budują rodzinki z klocków, drucików kreatywnych, patyczków, kamieni itp.
4. Detektyw Literka
Nauczyciel przygotowuje gazety, gazetki reklamowe, katalogi, karty pracy czy inne drukowane materiały i proponuje uczniom zabawę w poszukiwanie liter. Zadaniem każdego ucznia jest poszukiwanie w materiałach innej litery i zaznaczenie jej odpowiednim kolorem.
Wariant trudniejszy:
Nauczyciel prezentuje uczniom wyraz i umieszcza go w widocznym miejscu w klasie, zadaniem uczniów jest odnalezienie tego wyrazu w tekście.
5. Na straganie
Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy. Każdy uczeń z grupy pierwszej otrzymuje warzywo lub ilustrację tego warzywa. Każdy uczeń z grupy drugiej otrzymuje kartkę z napisaną nazwą któregoś z warzyw. Zadaniem uczniów jest dobrać się w pary.
6. Klasowy chórek
Dzieci otrzymują prosty tekst i czytają wspólnie niczym chórzyści.
7. Czytaj, jakbyś…
Nauczyciel przygotowuje kilkadziesiąt karteczek z prostym tekstem jednozdaniowym. Następnie każdy uczeń losuje karteczkę. Nauczyciel przydziela zadania:
- czytaj tak, jakbyś…
- był szczęśliwy,
- pękał ze śmiechu,
- płakał,
- był wściekły,
- był podekscytowany,
- czytaj głośno,
- czytaj cicho (szeptem),
- czytaj, tańcząc,
- czytaj, wykonując przysiady,
- czytaj na jednej nodze.
8. Bystre uszko
Ćwiczenia mają na celu rozwijanie analizy słuchowej, nauczyciel proponuje uczniom następujące ćwiczenia:
- omówienie różnic między literą a głoską,
- wyodrębnienie pierwszej głoski w wyrazie,
- wyodrębnienie ostatniej głoski w wyrazie,
- wskazanie, jakie głoski pozostały w środku wyrazu,
- liczenie głosek w wyrazie,
- podział na sylaby.
9. Zagadki
Nauczyciel zadaje zagadki, których rozwiązanie stanowi wyraz trzy-, cztero- lub pięcioliterowy. Uczniowie mają na ławkach litery drukowane, z których układają rozwiązanie danej zagadki.
Przykłady zagadek:
- zwierzę, które daje mleko – krowa,
- napój, może być pomarańczowy – sok,
- słoneczna pora roku – lato,
- ma 12 miesięcy – rok,
- najwcześniej w ciągu dnia – rano,
- pływa w akwarium – ryba,
- drugi miesiąc – luty.
10. Mój własny słownik obrazkowy
Nauczyciel przygotowuje dla każdego dziecka notesik (może być kilka kartek połączonych zszywaczem lub dziurkaczem i sznurkiem), kilkanaście wyrazów i ilustracje obrazujące dany wyraz. Uczeń czyta, odszukuje obrazek i wkleja do słownika. Zanim zacznie się praca właściwa – dziecko wykonuje swoją indywidualną okładkę do słownika.
11. Sportowy alfabet
Nauczyciel wykonuje kartoniki z literami i przykleja je na ścianie, a do nich przytwierdza taśmę dwustronną. Uczniowie otrzymują piłeczki, którymi rzucają do wskazanej litery, piłeczka przykleja się do taśmy. Można również zaproponować uczniom, by rzutem ułożyli wskazany wyraz.
Inny wariant:
Nauczyciel umieszcza kartoniki z alfabetem na podłodze. Uczniowie skaczą na wskazane litery lub rzucają kamyczkiem.
12. Wyrazy są wszędzie
Dobrym rozwiązaniem jest zamieszczanie tajemniczych wyrazów wszędzie. Można podpisywać przedmioty (np. drzwi, okno, tablica).
Propozycją pozwalającą na naukę przez zabawę jest przyklejenie poszczególnych liter alfabetu na schodach, na ścianach korytarza itp.
13. Udział w akcji „Czytam sobie”
Akcja rozpoczęta w 2013 roku przez wydawnictwo Egmont. Jej celem jest uświadomienie dzieciom, że samodzielne czytanie jest dobrą zabawą, a nauka czytania może być radosnym i ciekawym zajęciem. Przyłączając się do programu, możemy skorzystać ze zbioru pomocy dydaktycznych. Warto wspomnieć, że na stronie programu (http://czytamsobie.pl/)znajduje się wiele propozycji książek z podziałem na poziom 1, 2 i 3 w zależności od wieku i indywidualnych możliwości dziecka.
Propozycje pomocy
Pamiętaj, że możesz stworzyć samodzielnie odpowiedniki pomocy dostępnych na rynku. Przykładowe propozycje:
- klocki literowe – napisz markerem litery na klockach, wykorzystaj nakrętki plastikowe, które mogą stanowić zestaw całego alfabetu,
- dyktanda graficzne,
- pieczątki literowe,
- alfabet ruchomy,
- układanki obrazkowo-literowe,
- napisy do globalnego czytania,
- książki obrazkowe.
Nauka czytania jest pierwszym etapem do rozwijania zainteresowań czytelniczych, które są niezwykle istotne, gdyż korzyści płynące z czytania książek mają realny wpływ na rozwój ważnych kompetencji. |
Iwona Chądrzyńska wskazuje umiejętności, które są rozwijane dzięki czytaniu książek:
- Komunikacja – czytanie poszerza doświadczenia językowe dziecka, rozwija słownictwo, uczy wyrażać myśli i rozumieć sposoby mówienia innych ludzi. Im bogatszy język, tym sprawniejsze wyrażanie własnego zdania, lepsza umiejętność werbalizowania uczuć i potrzeb. Przeczytane w książkach historie uczą dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych, odnajdywania zależności i wyciągania własnych wniosków.
- Odpoczynek – są dzieci, które mają spore trudności ze zrelaksowaniem się, wyciszeniem i odpoczynkiem od nadmiaru stymulacji i wrażeń. Bywają przez to nadmiernie pobudzone i chaotyczne w działaniu. Czytanie książek to jeden z najlepszych sposobów relaksu.
- Emocje – treść książki często staje się pretekstem do rozmowy z rodzicami czy rówieśnikami na ważne dla dziecka tematy. Dlatego czytanie odpowiednich książek jest polecane jako forma leczenia psychoterapeutycznego dzieci nieśmiałych, nadmiernie agresywnych, z szeroko pojętymi trudnościami w rozwoju emocjonalno-społecznym. Książka może pomóc zarówno w poznaniu sytuacji, z którymi dziecko się nie zetknęło, jak też posłużyć za temat rozmowy o trudnych emocjach, których samo doświadcza. Czytanie uczy empatii i wrażliwości.
- Inteligencja emocjonalna – samodzielne czytanie wymaga od dziecka podjęcia wysiłku oraz wytrwania w nim dla osiągnięcia celu (przeczytania książki do końca). Wyrabia w dziecku cierpliwość i umiejętność oczekiwania na nagrodę odroczoną w czasie. Nagrodę tym większą, że osiągniętą wyłącznie własną pracą. Realizowanie przez dzieci zadań z tzw. odroczonym efektem wpływa pozytywnie na rozwój ich inteligencji emocjonalnej, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania psychicznego.
- Nauka samodzielnego czytania jest częścią mądrego wychowania, polegającego między innymi na stworzeniu klimatu, w którym nie wszystko musi być szybko, natychmiast. Kształtuje postawę cierpliwości, skupienia i refleksji nad tym, co się robi.
- Koncentracja – brak koncentracji u dzieci jest naturalnym zjawiskiem na jednym z etapów rozwoju. Obecnie jednak psychologowie dziecięcy, wychowawcy, a także rodzice napotykają coraz większe trudności w pracy z dzieckiem nad umiejętnością skupiania uwagi. Wynika to z rosnącej liczby bodźców, jaka otacza nas w codziennym życiu. Dzieci bywają niespokojne i nadmiernie pobudzone. Nieumiejętność skupienia się na rzeczach istotnych sprawia, że stają się niepewne siebie i trudno znoszą porażki. Ćwiczenie koncentracji uwagi to bardzo trudne zadanie, ale niezbędne do prawidłowego rozwoju intelektualnego, czytanie książek przyczynia się do tegoż rozwoju[2].
Czytanie jest procesem niezwykle złożonym i dynamicznym, który może być realizowany tylko wówczas, gdy u dziecka występuje dojrzałość umysłowa i fizyczna, a rozwój mowy nie został zaburzony. Wskazana gotowość jednostki w dużej mierze jest determinantem nauki czytania, nie bez znaczenia jednak pozostaje również nasza – nauczycieli – gotowość, inicjatywa i zaangażowanie. Zatem dołóżmy wszelkich starań, aby wspierać ucznia w tym jakże wymagającym procesie.
Literatura:
- Malendowicz J., O trudnej sztuce czytania i pisania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1978.
- Przyłubscy E. i F., Litery. Przewodnik dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1980.
Przypisy:
- Malendowicz J., O trudnej sztuce czytania i pisania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1978.
- Chądrzyńska I., 5 najważniejszych korzyści z czytania, https://czytamsobie.pl/5-najwazniejszych-korzysci-z-czytania (dostęp: 10.10.2022).