Fonoholizm – nadużywanie smartfonów Najważniejsze symptomy oraz czynniki ryzyka

Rok 1969 był – jak się później okazało – rokiem przełomowym dla funkcjonowania ludzi na ziemi. W tym roku na Stanford University grupie naukowców udało się wysłać po raz pierwszy w historii wiadomość e-mail. Od tego czasu obserwujemy gwałtowne zmiany społeczne w zakresie aktywności zawodowej, spędzania czasu wolnego, przepływu środków finansowych, życia rodzinnego, moralności czy religijności. Nikt z wynalazców Internetu nie zdawał sobie pół wieku temu sprawy, jak ważne w przyszłości okaże się być używanie mediów cyfrowych włączonych do sieci. Internet – rozumiany jako jedna z manifestacji ludzkiego bycia i życia - może być wielką szansą rozwoju jego użytkowników, nadużywany  i używany bez należytej kontroli zawsze będzie przyczyniał się do negatywnych konsekwencji w wymiarze zdrowia somatycznego, duchowego, psychicznego czy społecznego. Dynamika problemów będących konsekwencją nadużywania internetu zdaje się przyspieszać w połowie lat dwutysięcznych, kiedy internet zyskuje charakter mobilny, i jako taki dostępny jest w kieszeni użytkownika w postaci smartfona. To właśnie mobilność urządzeń cyfrowych i ich bezpośrednie podłączenie do sieci internetu powoduje, że od pewnego czasu w przestrzeni publicznej coraz częściej dotykamy problemu nadużywania technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Szczególnym zjawiskiem świadczącym o utracie kontroli nad używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych jest problemowe korzystanie ze smartfona. Fonoholizm – bo o tym zjawisku mowa – najogólniej rzecz ujmując odnosi się do zaburzenia behawioralnego w postaci nałogowego używania telefonu komórkowego. Problem ten pozostaje doświadczeniem osób, które nie potrafią normalnie funkcjonować bez ciągłej obecności telefonu komórkowego. Urządzenie to włączone jest 24 godziny na dobę, ciągle pozostaje w zasięgu ręki, zabierane jest wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Osoba nadużywająca smartfona – fonoholik – cały czas sprawdza, czy nie ma jakiegoś powiadomienia, a z różnych względów nie mogąc odebrać telefonu czuje niepokój, rozdrażnienie, a nawet skłonna jest do agresji. Problem fonoholizmu, zdawać by się mogło, zagraża jedynie dzieciom i młodzieży, jednakże co do istoty dotykać może osób w różnym wieku.
Kiedy zaczyna się fonoholizm? Na tak postawione pytanie trudno jest w sposób zdecydowany odpowiedzieć (tym bardziej, że na dzień dzisiejszy nie ma żadnych testów psychologicznych mierzących poziom naszego przywiązania do smartfona), jednakże istnieją co najmniej trzy źródła wiedzy w tym zakresie: widoczne zachowania użytkowników, odczucia psychiczne towarzyszące (nie)używaniu mediów cyfrowych oraz negatywne skutki z tym związane. Tabela 1 zawiera najważniejsze objawy wskazujące, iż użytkownik urządzenia mobilnego utracił kontrolę nad swoim smartfonem. Nie należy owych treści traktować jako listy zamkniętej.
Prowadzone w latach 2015–2016 przez Fundację Dbam o Mój Z@Sięg oraz Uniwersytet Gdański badania na próbie 22 086 uczniów w wieku 12–18 lat wskazują, iż realny poziom nadużywania smartfonów kształtuje się na poziomie 2–3%, jednakże doświadczanie poszczególnych objawów tego uzależnienia może dać dużo do myślenia.

Tabela 1. Źródła wiedzy stanowiące o symptomach nadużywania telefonu komórkowego

ZACHOWANIA	PSYCHIKA	NEGATYWNE SKUTKI
nierozstawanie się ze swoim telefonem,     ciągłe sprawdzanie urządzenia i uruchamianie telefonu (np. częste sięganie po telefon, częste używanie go, sprawdzanie, trzymanie w dłoni bądź blisko siebie, przed sobą), przerywanie spotkań/rozmów w celu odebrania bądź nawiązania połączenia/wiadomości, wychodzenie z sali szkolnej w celu odebrania bądź nawiązania połączenia/ wiadomości, częste robienie zdjęcia typu selfie i dzielenie się nim z innymi użytkownikami sieci, korzystanie z urządzeń w miejscach i sytuacjach, w których nie powinno się tego robić (np. prowadzenie samochodu, przechodzenie przez jezdnię), ukrywanie przed innymi (na przykład przed rodzicami) czynności związanych z używaniem smartfona, realizacja czynności ze smartfonem w ręku	odczuwanie silnej potrzeby lub wręcz poczucia przymusu korzystania z telefonu, ciągła gotowość na odpisanie na e-maila, sms,  odczuwanie niepokoju, rozdrażnienia, gorszego samopoczucia przy próbach przerwania/ograniczenia korzystania z Internetu, komputera, wyraźna niezgoda i niezadowolenie z powodu ograniczenia możliwości korzystania z telefonu, odczuwanie niepokoju, rozdrażnienia w sytuacjach zabronienia korzystania z telefonu komórkowego, podkreślanie ważności wpływu bycia online na dziejące się wydarzenia, wysokie poczucie bezpieczeństwa związane z byciem online, przeżywanie strachu (lęku) z powodu niebycia w głównym nurcie informacji, przeżywanie negatywnych emocji związanych z niemożnością połączenia się z Internetem (np. szukanie zasięgu za wszelką cenę)	zaniedbywanie innych aktywności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz korzystania z telefonu, wycofanie się z dotychczasowych relacji z innymi i zamykanie się w świecie wirtualnym,  korzystanie z Internetu/urządzeń pomimo szkodliwych następstw (niewyspanie, nieodpowiednie i nieregularne żywienie, zaniedbany wygląd, niewywiązywanie się ze swoich szkolnych, zawodowych, rodzinnych obowiązków), nadmierne rozproszenie i dekoncentracja, np. na zajęciach lekcyjnych i poza nimi, problem z właściwym gospodarowaniem własnym czasem wolnym, częste nudzenie się i nicnierobienie, brak wyraźnej pasji w życiu, niski poziom angażowania się w sprawy szkolne, niska aktywność ruchowa, brak spędzania czasu wolnego w sposób aktywny, przejawianie tendencji do autoizolacji, pozostawanie na uboczu grupy, ogólne przemęczenie organizmu, przeciążenie informacyjne

• Zdecydowana większość badanych uczniów wyraża przekonanie, że od korzystania z urządzeń można się uzależnić (77%), a znajomość osób uzależnionych od smartfonów jest powszechna (ponad 70% uczniów zna przynajmniej jedną taką osobę).
• Na pytanie, czy Ty sam jesteś osobą uzależnioną od telefonu komórkowego co piąty uczeń (20,8%) odpowiada w sposób twierdzący, prawie co dziesiąty zaznacza odpowiedź „trudno powiedzieć”. Warto dodać, że subiektywne poczucie bycia osobą uzależnioną wyrażone w jednym pytaniu ściśle koreluje z ogólną skalą fonoholizmu. Oznacza to, że badani uczniowie raczej dobrze wyczuwają własne problemy z nałogowym korzystaniem z telefonów komórkowych.
• W opinii większości badanych osób uzależnienie od smartfona jest bardziej możliwe w przypadku dzieci niż osób dorosłych. Jest bardziej możliwe wśród dzieci, których rodzice również przejawiają symptomy uzależnienia. Problem szeroko rozumianego problemu e-uzależnień (uzależnienie od telefonu komórkowego, komputera, Internetu w sposób wyraźny dostrzegają badani nauczyciele, którzy wskazują, że w ciągu ostatnich pięciu lat problem nałogowego i niekontrolowanego korzystania z mediów cyfrowych wśród uczniów zdecydowanie się nasilił. Przekonani są o tym nie tylko uczniowie i nauczyciele, ale również rodzice. Prowadzone badania wykazały, że część z nich wskazuje na własne uzależnienie od korzystania z cyfrowych narzędzi komunikacji.
• Ok. 2–3% przejawia wyraźne symptomy uzależnienia od urządzeń cyfrowych podłączonych do sieci internetowej. Symptomy te dotyczą zarówno emocji [np. brak poczucia bezpieczeństwa, brak wpływu na dziejące się wydarzenia, niepokój i lęk związany z byciem poza głównym obiegiem informacji – syndrom FOMO), ale i zachowań (np. nierozstawanie się z własnym telefonem (45,8%), ciągłe dotykanie go i odblokowywanie ekranu (38,6%), korzystanie z telefonu o każdej porze dnia i nocy (49%), nałogowe oczekiwanie na kontakt innych – 35,3%] jak i przekonań (np. niewyobrażanie sobie dnia bez używania smartfona – 37,5%).
• Część badanej młodzieży wskazuje również na różnego rodzaju skutki, które mogą świadczyć o kompulsywnym używaniu urządzeń mobilnych włączonych w sieć (np. przemęczenie, obniżony nastrój, niewywiązywanie się z własnych obowiązków, drżenie rąk i agresja związana z niemożnością skorzystania z urządzenia i Internetu).
• Statystyczne analizy zjawiska fonoholizmu dowiodły, że:
  • w ogólnej skali fonoholizmu dziewczęta przejawiają wyższe wyniki niż chłopcy, a różnice między nimi są statystycznie istotne,
  • uczniowie szkół podstawowych zdecydowanie rzadziej niż ich koledzy i koleżanki z gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych przejawiają symptomy nałogowego korzystania z telefonów komórkowych,
  • ci uczniowie, którzy zadeklarowali, że w ich domach nie istnieją żadne zasady dotyczące korzystania z telefonów komórkowych oraz wskazali, że ich rodzice nie rozmawiają z nimi na temat szkodliwości niekontrolowanego korzystania z telefonów komórkowych osiągają statystycznie znacząco wyższe wyniki w ogólnej skali fonoholizmu,
  • istnieje niska, ale istotna korelacja pomiędzy ogólnym wynikiem w skali fonoholizmu a uwikłaniem w problem cyberprzemocy (bycie ofiarą albo sprawcą cyberprzemocy),
  • istnieje ścisła zależność między wysokim wynikiem uzyskiwanym w skali fonoholizmu a posiadaniem aktywnego konta na portalu społecznościowym. Bezsprzecznie można wysnuć wniosek, że osoby, które są aktywnymi członkami social mediów częściej od pozostałych osób w sposób niekontrolowany i nałogowy sięgają po telefon komórkowy (w dużej mierze narzędzie, jakim jest urządzenie mobilne, służy młodzieży właśnie do korzystania z mediów społecznościowych),
  • wyższy poziom nałogowego korzystania z telefonów komórkowych przejawiają te osoby, które wskazują, iż nie mają żadnych zainteresowań.

Bardzo ważnym pytaniem pozostaje to, które odnosi się do czynników sprzyjających problemowemu używaniu smartfona. I choć modele dotyczące uzależnień behawioralnych wskazują bardzo często na powody biologiczne (genetyczne, znacząca rola układu ośrodka nagrody), psychiczne (spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, problemy z regulacją afektu, niska samoocena, deficyty psychospołeczne np. w zakresie umiejętności interpersonalnych, umiejętności rozwiązywania konfliktów, impulsywność i towarzysząca podwyższona skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych, stany obniżonego nastroju i depresji, brak umiejętności radzenia sobie ze stresem, brak umiejętności rozpoznawania swoich i cudzych emocji) czy społeczne (wzorce socjalizacji w rodzinie, środowisko lokalne, sąsiedztwo, ogólny kontekst społeczny, np. przepisy prawne), na problem czynników ryzyka można spojrzeć przez pryzmat badań prowadzonych przez Fundację Dbam o Mój Z@sięg oraz Uniwersytet Gdański. Należą do nich:

• Niekontrolowana „inicjacja cyfrowa”: badania prowadzone w roku 2015 przez Fundację Dzieci Niczyje (obecnie: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę) wskazują, że jedynie 23% dzieci do 7. roku życia nigdy nie korzystało z urządzeń elektronicznych, 55% dzieci używało laptopa lub komputera stacjonarnego, 44% tabletu, zaś 43% telefonu komórkowego typu smartfon. Z przeprowadzonych przez Fundację badań wynika, że 67% dzieci, które nie ukończyły roku życia, ogląda filmy, 21% z nich używa aplikacji mobilnych oraz gra, zaś co dziesiąte dziecko w wieku do 12 miesięcy używa Internetu. Jednakże jeśli dziecko roczne, bądź dwu- czy trzyletnie zaczyna bawić się smartfonem czy tabletem bez kontroli rodziców i ich należytej uwagi, istnieje duże prawdopodobieństwo modelowania niewłaściwych postaw w zakresie codziennego używania mediów cyfrowych. Oczywiście nie można mówić od razu o uzależnieniu dzieci od mediów cyfrowych, powinniśmy mówić raczej o początku kształtowania się złych nawyków w codziennym używaniu smartfonów oraz tabletów. Jeśli owe nawyki będą u...