Turystyka zrównoważona w Karpatach – świadomy wypoczynek na obszarach przyrodniczo cennych

Turystyka w skali masowej stanowi zagrożenie dla środowiska przyrodniczego porównywalne z oddziaływaniem niektórych gałęzi przemysłu lub intensywnych upraw – pisze w książce Ekoturystyka Dominika Zaręba. Infrastruktura turystyczna zajmuje rozległe powierzchnie, zużywa duże ilości wody i produkuje niebezpieczne ścieki, a dodatkowo najczęściej znacznie obniża walory estetyczne terenu. Wyjątkowo wrażliwe na obecność turystów są obszary wysokogórskie. Nadmierny ruch turystyczny powoduje zadeptywanie roślinności, generuje hałas oraz śmieci, a także zmienia zachowania zwierząt, które zaczynają odżywiać się resztkami „wyżebranymi” od ludzi (np. orzechówki) lub żerować w koszach na śmieci (np. niedźwiedzie). Bardzo niekorzystnie na przyrodę oddziałuje uprawianie narciarstwa zjazdowego. Przygotowanie tras wymaga wycięcia lasu, a naśnieżanie stoków zużywa ogromne ilości wody, co jest szczególnie szkodliwe, tym bardziej że w dobie zmian klimatu czas zalegania i grubość pokrywy śnieżnej maleją. Turystyka masowa ma też niekorzystny wpływ na środowisko społeczno-kulturowe lokalnych społeczności, prowadząc m.in. do zmiany obyczajów, komercjalizacji, a nawet zaniku autentyczności miejscowej architektury i krajobrazu kulturowego. Pomyślmy, jak wiele w tym kontekście wciąż mamy do stracenia. Karpaty posiadają nieocenioną wartość przyrodniczą, będąc unikatowym ekosystemem o nadzwyczaj wysokiej różnorodności biologicznej, ostoją rzadkich i zagrożonych gatunków grzybów, roślin i zwierząt, w tym dużych drapieżników (niedźwiedzia, wilka i rysia), a także obszarem, na którym przetrwały cenne fragmenty lasów pierwotnych. Jednocześnie Karpaty to środowisko życia ludzi świadczące nam liczne usługi ekosystemowe, np. rzeki mające źródła w Karpatach (w tym Wisła) odgrywają istotną rolę w kształtowaniu zasobów wodnych w skali całego kraju. Karpaty to również barwna historia regionu, liczne świeckie i sakralne zabytki oraz wciąż żywa kultura ludowa tutejszych mieszkańców.

Czy zatem powinniśmy całkiem zrezygnować z dużych atrakcji turystycznych: parków rozrywki, basenów termalnych, parków tematycznych? Niekoniecznie, po prostu nie lokalizujmy ich na cennych przyrodniczo i krajobrazowo terenach, na których warto uprawiać turystykę zrównoważoną, czyli opartą na zrównoważonym wykorzystaniu miejscowych zasobów oraz wspierającą ich ochronę. Turystyka zrównoważona może przyjmować różne formy, np. turystyki przyrodniczej, kulturowej, aktywnej (pieszej, rowerowej, konnej, narciarstwa biegowego), zdrowotnej i uzdrowiskowej, wiejskiej, agroturystyki. Pamiętajmy, że ochrona oraz zrównoważone i trwałe użytkowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego daje mieszkańcom możliwość czerpania długofalowych, wymiernych korzyści z rozwoju gospodarki przyjaznej środowisku, nie tylko z turystyki, ale także np. z ekologicznego rolnictwa i leśnictwa czy tradycyjnego rzemiosła. Pozwala ponadto uniknąć znacznych kosztów związanych z usuwaniem skutków katastrof ekologicznych spowodowanych gospodarką rabunkową, np. powodzi powstałych w wyniku niszczenia lasów łęgowych i osuszania mokradeł.

Kluczowa w zachowaniu wielowymiarowej, lecz wrażliwej na zmiany karpackiej różnorodności jest świadomość istnienia wzajemnych zależności łączących gospodarkę, społeczeństwo oraz środowisko przyrodnicze. Ważne, by również turyści rozumieli ten związek i podejmowali decyzje wspierające ochronę lokalnego dziedzictwa. Bardzo dobrym przykładem oddziaływań pomiędzy człowiekiem a otaczającą go przyrodą jest obecny krajobraz kulturowy Karpat – malownicza mozaika lasów, łąk, pastwisk, pól uprawnych i miejscowości, powstająca przez wieki jako efekt współdziałania czynników naturalnych i ludzkiej aktywności. To właśnie w wyniku ekstensywnej gospodarki rolnej rozwinęły się różne półnaturalne siedliska przyrodnicze o wysokiej różnorodności biologicznej i niezwykłych walorach krajobrazowych (m.in. polany wypasowe słynące z tysięcy zakwitających wiosną krokusów). Zachowanie półnaturalnych siedlisk wymaga jednak utrzymania dotychczasowych sposobów gospodarowania (wypas, koszenie), co poza terenami parków narodowych jest zazwyczaj możliwe tylko wtedy, gdy opłaca się finansowo ich właścicielowi. Jako turyści możemy wspierać ochronę tego typu siedlisk, nabywając lokalne produkty (np. sery pochodzące od wypasanych w regionie zwierząt) oraz uczestnicząc w związanych z pasterstwem wydarzeniach (targach, redykach).

Planując wyjazd w Karpaty, zastanówmy się, czy chcemy być milionowym turystą, który odwiedzi Morskie Oko, czy np. wolimy wziąć udział w zajęciach prowadzonych przez pracowników parków narodowych i krajobrazowych bądź organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną przyrody. A może tym razem skorzystamy z oferty karpackich pszczelarzy, artystów, rzemieślników, wybierając ich wyroby jako pamiątki i uczestnicząc w organizowanych przez nich warsztatach lub innych wydarzeniach (np. święcie miodu)? Kto wie, czego uda nam się nauczyć i doświadczyć, kogo poznać i co zrozumieć. Być może dzięki temu ocalimy cząstkę karpackiego dziedzictwa i przekażemy ją kolejnym pokoleniom?

Literatura:

1. Szpara K. (red.), Wspólnie dla zrównoważonego rozwoju Karpat. Poradnik o Konwencji Karpackiej, Stowarzyszenie Ekopsychologia, Zakliczyn 2016, s. 11–24, 37–70.
2. Zaręba D., Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 11–30.
    

Artykuł ukazuje się w ramach projektu „Świat Karpat”, który jest realizowany od 1.01.2022 r. do 31.03.2024 r. ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014–2021 w ramach programu: „Środowisko, Energia i Zmiany klimatu”.